Σπήλι (7)
ΒΙΝΤΕΟ 1 - ΒΙΝΤΕΟ 2 - ΒΙΝΤΕΟ 3
Στα 10 χρόνια από το θάνατο του Θανάση Σκορδαλού
Του Πρωτοπρεσβυτέρου π. Ευαγγέλου Κοπανάκη Εφημερίου Σπηλίου
Θανάσης Σκορδαλός. Ο Μπετόβεν της Κρητικής Μουσικής. Θανάσης Σκορδαλός. Η εναρμόνιος λύρα. Θανάσης Σκορδαλός. Ο Πρωτομάστορας της δημιουργίας. Θανάσης Σκορδαλός. Το μουσικό φαινόμενο. Θανάσης Σκορδαλός. Η Ενσάρκωση της αρμονίας. Θανάσης Σκορδαλός. Η προσωποποίηση του απόλυτου ρυθμού. Θανάσης Σκορδαλός. Ο αξεπέραστος Κρητικός λυράρης. Θανάσης Σκορδαλός. Ο γνωστός Κρητικός οργανοπαίχτης στα 4 σημεία του παγκόσμιου ορίζοντα. Θανάσης Σκορδαλός. Η αστείρευτη μουσική πηγή. Θανάσης Σκορδαλός. Ο σωστός και θερμός υπηρέτης της Κρητικής μουσικής παράδοσης. Θανάσης Σκορδαλός. Ο θεμελιωτής και ιδρυτής μιας ιδιαίτερης, μιας τεράστιας, μιας μοναδικής μουσικής Σχολής.
Μερικοί μόνο χαρακτηρισμοί, απ’ όσους ακόμη θα μπορούσε κάποιος φιλόμουσος, ένας λάτρης της καλής μουσικής και μάλιστα της παραδοσιακής Κρητικής μουσικής να προσδώσει στον Θανάση Σκορδαλό.
Ο Θεός, φαίνεται, έδωσε απλόχερα, χωρίς να βάλει όριο παροχών, χωρίς να τσιγκουνευτεί, όλα τα μουσικά προτερήματα και τις μουσικές αρετές στο Θανάση Σκορδαλό. Ο Θανάσης Σκορδαλός, γέννημα και θρέμμα αυτού του πανέμορφου, του προικισμένου με τόσες φυσικές ομορφιές τόπου, παιδί του Γιάννη και της Γαρυφαλλιάς Σκορδαλού, από τη γέννησή του το 1920, έφερε τη σφραγίδα της δωρεάς. Τα κύτταρά του εξ αρχής ήταν πλημμυρισμένα από μουσική, μουσικότητα και ρυθμό. Ταυτόχρονα είχαν, όπως αποδεικνύεται από τη μετέπειτα μουσική πορεία, την ικανότητα να κατακρατούν, σαν απορροφητικό σφουγγάρι, κάθε ήχο, να τον επεξεργάζονται και να τον επαναπροσφέρουν. Το θρόισμα του ανέμου στα πλούσια πλατανόφυλλα, το μουρμουρητό του άφθονου, του καθάριου, του δροσερού νερού κατά τη ροή του προς τα ποτάμια και τα λυγάτα των αλευρόμυλων, η αναταραχή του αέρα από το πέταγμα της σκάρας και του γερακιού, η ασύλληπτη για τους πολλούς σύγκρουση που έχουν συνεχώς τα σύννεφα με το Βορίζη και την κορφή του Αγριμοπήγαδου, το βέλασμα των προβάτων στην πλαγιάδα και οι ποικίλοι ήχοι από τα κουδούνια τους, οι ξέφρενοι λαρυγγισμοί των αηδονιών και των ζυγαρδελιών, οι φωνές των βατράχων και της κουκουβάγιας κατά το δειλινό, το κελαρυστό τραγούδι της «πλουμισμένης πέρδικας» και του κορυδαλλού κατά το αχνόφωτο της αυγής, το λάλημα του πετεινού πάνω στο φράχτη της αυλής, οι φωνές κάθε ζώου, οι ήχοι της καμπάνας του Αγίου Θεοδώρου και της Πανωχωριανής Παναγίας, τα πρώτα ακουστικά ερεθίσματα εκκλησιαστικής μουσικής που δέχεται από τη στεντόρεια φωνή του Θοδωρή του Βλαχάκη, μα και οι αναπνοές και οι κάθε είδους ομιλίες των Σπηλιανών, αποτελούσαν πηγή έμπνευσης και πρωτογενή μουσικά στοιχεία για τον ταλαντούχο Θανάση. Αν σ’ αυτά προσθέσομε τα ακούσματα από προγενεστέρους απ’ αυτόν Κρητικούς οργανοπαίχτες, (δε λέω, όπως σήμερα κατά κόρον ακούγεται και επαναλαμβάνεται Κρητικούς καλλιτέχνες, γιατί δυστυχώς στις μέρες μας οι λέξεις έχασαν το πραγματικό τους νόημα), οργανοπαίχτες Σπηλιανούς και μη, όπως ο γέρο-Κοντύλης, ο αξέχαστος μπάρμπα-Στεφανής, ο ανεπανάληπτος Μαρκογιώργης, ο μοναδικός Καλογρίδης, ο προικισμένος Καρεκλάς, ο μελωδικός Ροδινός, ο ευρηματικός Χαρίλαος, ο ξεχωριστός Λαγός, το χρυσό λαρύγγι ο Μπαξεβάνης, το φανταστικό μπουλγαρί ο Φουσταλιέρης και άλλοι, έχομε περίπου τις πηγές έμπνευσης και το πλαίσιο της μουσικής μαγιάς για το μουσικό ζυμωτό του Θανάση Σκορδαλού. Όλα αυτά αποθηκεύονται στους μουσικούς του ταμιευτήρες, αναμειγνύονται, ζυμώνονται, δουλεύονται, επεξεργάζονται, ταξινομούνται και επιστρέφουν ως καινούργιοι, θελκτικοί, ευχάριστοι ήχοι, που βγαίνουν από τις χορδές της λύρας του, με την παρέμβαση των θαυματουργών χεριών του, σα σταγόνες δροσιάς, σαν μάννα εξ ουρανού, σαν απόσταγμα από μυρωδάτα ροδοπέταλα.
Ο Θανάσης Σκορδαλός ζει για να παράγει ποιοτική Κρητική μουσική και παίρνει ζωή από την Κρητική μουσική. Είναι ένα δίδυμο μοναδικό, αδιάσπαστο, αλληλοσυμπληρούμενο, αλληλοτροφοδοτούμενο. Σκορδαλός σημαίνει Κρητική μουσική και Κρητική μουσική σημαίνει Σκορδαλός. Οι δημιουργίες του επενδύονται και σερβίρονται με στίχους (μαντινάδες) άφθαστης τελειότητας και κάλλους, στίχους συνήθως δικούς του, επίκαιρους και δεμένους αρμονικά με την αντίστοιχη μουσική, τραγουδισμένοι δε με μια μοναδική, απαράμμιλη τεχνική τελειότητα, που λίγοι, ελάχιστοι τραγουδιστές έχουν την ικανότητα να επιτύχουν, παρ’ ότι δεν μπορεί κάποιος να ισχυριστεί ότι, τα φωνητικά του προσόντα, ήταν εφάμιλλα των μουσικών και στιχουργικών.
Ο μεγάλος Θανάσης, ο προικισμένος Θανάσης, ο χαρισματικός Θανάσης, συναγωνίσθηκε μεγάλες μουσικές φυσιογνωμίες, τις έφθασε, τις ξεπέρασε, έγραψε τη δική του ιστορία, έβαλε την προσωπική του σφραγίδα στην Κρητική Μουσική, ίδρυσε τη δική του Σχολή, άφησε τη δική του εποχή. Ξεκίνησε σαν ένας και κατέληξε ο Ένας. Αυτή η διαπίστωση δε μειώνει κανένα προγενέστερό του, σύγχρονό του ή μεταγενέστερό του υπηρέτη και μύστη της μουσικής μας παραδόσεως. Υπήρξαν, υπάρχουν, ευχόμαστε και ελπίζομε να υπάρξουν πολλοί, καλοί και άξιοι. Καθένας έχει κάνει ή θα κάνει τη δική του συνεισφορά, έχει βάλει ή θα βάλει το δικό του το λιθαράκι σ’ ότι λέμε, σ’ ότι εννοούμε, σ’ ότι περικλείεται στη φράση Κρητική Μουσική Παράδοση.
Μα τούτος ο άνθρωπος, δεν έβαλε λιθαράκια. Δεν υπήρξε απλά νεροκουβαλητής στο μύλο της παράδοσης, δε βοήθησε, δε συνέβαλε απλά στο στήσιμο αυτού του οικοδομήματος, δεν υπήρξε και δε θα μπορούσε να ήταν ένας από τους πολλούς, τους καλούς έστω. Υπήρξε ο ένας, ήταν ο «ακρογωνιαίος λίθος», η καντονάδα του οικοδομήματος, ένα οικοδόμημα σε γνήσια παραδοσιακή μορφή, χωρίς αλλοιώσεις, χωρίς περιττά στοιχεία, με γνωστά πρωτογενή μουσικά υλικά και δουλεμένα με τέτοιο τρόπο, με τόση αξιοσύνη, με τόση φαντασία, με τέτοια μαεστρία και μουσική σοφία, ώστε να δίδουν ένα αποτέλεσμα τόσο τέλειο, όσο και νέο. Τόσο παραδοσιακό όσο και σύγχρονο. Τόσο τεχνικό όσο και ευχάριστο. Τόσο αρμονικό όσο και ρυθμικό.
Όσοι γνωρίζουν από χορό, ξέρουν ότι χορός χωρίς απόλυτο ρυθμό δε γίνεται. Και τούτος ο άνθρωπος είχε το ρυθμό μέσα του. Μεγάλοι μύστες του χορού, όπως ο αητός της Κρήτης Σταμάτης Παπαδάκης, ο Βαβουρόκωστας, ο Μπιρλίρης ο Μύρων, ο Βλαχάκης ο Κωστής, ο Ρήγας ο Γιάννης και πολλοί άλλοι, γνώριζαν και έλεγαν πως σε καμμιά περίπτωση δε μπορούσε να ξεφύγει ο χορευτής από το ρυθμό του Θανάση. Και αν ακόμη από απροσεξία ή από άγνοια κάποιος χορευτής έχανε το ρυθμό, ο Θανάσης αστραπιαία προσάρμοζε το ρυθμό της μουσικής του στα πόδια του χορευτή, ώστε να μην υπάρξει κενό, να μη φανεί χορευτικό ολίσθημα. Όπως σ’ όλους τους καλλιτέχνες, σ’ όλους τους «ποιητές» με γενικότερη έννοια, σ’ όλους τους δημιουργούς, ο έρωτας ήταν πάντα η κινητήρια δύναμη της δημιουργικής μουσικής μηχανής, η οποία άκουγε στο όνομα Θανάσης Σκορδαλός. Γι’ αυτό και οι μουσικές του δημιουργίες, πάρα-πάρα πολλές, πολύμορφες, τέλειες, απολαυστικές, ανεπανάληπτες, αξεπέραστες, αθάνατες, αιώνιες. Αλλά γι’ αυτές θα ασχοληθεί, πρέπει να ασχοληθεί κάποιος περισσότερο ειδικός από μένα.
Ο Θανάσης δεν προετοιμάζεται για να συνθέσει. Έχει εμπνεύσεις ξαφνικές, στιγμιαίες. Έτσι μπροστά «σ’ ένα ψηλό βαθύ γκρεμό», όπως μπροστά στο Βορίζη, «όνειρα πλέκει μυστικά», όσο κι αν είναι δύσκολο να το πιστέψει κάποιος, αφού «μόνο εκείνος π’ αγαπά, μπορεί να το πιστέψει», πως «πολλές καρδιές χαρίζονται εκεί που δεν αξίζει», γι’ αυτό «βλέπει του κόσμου τση χαρές με μάτια δακρυσμένα» κι άλλοτε «τ’ αρέσει στην ακρογιαλιά να κάθεται να κλαίει» και ‘κείνη την ώρα «κόσμο δεν θέλει να θωρούν τα μάτια τα δικά του» κι ας λένε πως «έχει παράξενη καρδιά, που κανενός δε μοιάζει».
Από τούτη τη θέση, αυτή την ώρα, τιμούμε το Θανάση Σκορδαλό για όσα στη μουσική μας παράδοση πρόσφερε, για τους μουσικούς δρόμους που άνοιξε, για όσα μας κληροδότησε, για όσα, και είναι πολλά, θα συνοδεύουν εμάς και τις μέλλουσες γενιές του ηρωικού νησιού μας κατά τις εκδηλώσεις χαράς και διασκέδασης. Έφυγε από κοντά μας κατά τη γήινη ύπαρξή του, αλλά μένει και θα παραμένει για πάντα τόσο στ’ αυτιά μας, με τη μοναδική μουσική προσφορά του, όσο και στη μουσική μας. Θανάση: «Ήρθε καιρός να σου το πω, πως είσαι στην καρδιά μου…» και «μη με ρωτάς αν σ’ αγαπώ…», γιατί «όση χαρά ‘χουν τα πουλιά όντε θα ξημερώνει…», αφού «κι ο Θεός που σ’ έπλασε κι Εκείνος σε θαυμάζει». «Μάγισσας τέχνη έμαθες και με κρατάς κοντά σου…», μέχρι να ζω και ν’ αναπνέω, αφού «ένα κορμί χρωστώ στη γη και πρέπει να το δώσω…», κι εκεί που βρίσκεσαι τώρα 10 χρόνια, όπως είχες πει αποχαιρετώντας τον άλλο μεγάλο τον Κώστα το Μουντάκη, «στον άλλο κόσμο που βρίσκεσαι ετοίμαζε το χώμα, για να δεχτεί με τον καιρό και το δικό μου σώμα». Και πάλι σ’ ευχαριστούμε, μεγάλε, αθάνατε Θανάση Σκορδαλέ.
Τελειώνοντας, αφού σας ζητήσω συγνώμη που σας κούρασα, αν σας κούρασα, με όσα είπα, θέλω να κλείσω με το εξής: Πριν λίγα χρόνια, σε μια τιμητική εκδήλωση στο θέατρο Ερωφίλη στο Ρέθυμνο για ένα νέο συνθέτη και μουσικό, απροειδοποίητα με κάλεσαν να πω δυο λόγια σχετικά με την εκδήλωση και τον τιμώμενο.
Αιφνιδιάστηκα, μα ευτυχώς δεν τα έχασα. Απάντησα θέτοντας στο στόμα των ακροατών ένα ρητορικό ερώτημα. Δηλαδή τι δουλειά, ποια σχέση μπορεί να έχει ένας παπάς με την κοσμική μουσική. Το ίδιο ερώτημα, το ίδιο ρητορικά, ξαναθέτω και τώρα στο δικό σας στόμα για να απαντήσω. Πρώτον η Εκκλησία, άρα και οι υπηρέτες της Εκκλησίας, δεν είναι κάτι εξώκοσμο, κάτι περιθωριακό. Είναι αυτή η ίδια η ζωή του ανθρώπου, ο οποίος δέχεται την ύπαρξη του Θεού και την Πρόνοιά Του για τον κόσμο.
Στον κόσμο ενυπάρχει το καλό και το κακό. Και εμείς καλούμαστε, με τη βοήθεια του Θεού και με όσα Εκείνος προίκισε τον καθένα μας να πολεμήσομε το κακό και να αναδείξομε το καλό. Στον αγώνα αυτό καθένας μετέχει από το μετερίζι του με τα δικά του εφόδια. Εγώ που σας μιλώ με το πετραχήλι μου, άλλος με το σφυρί, άλλο με το αλέτρι, άλλος με το μολύβι κλπ.
Ο Θανάσης ο Σκορδαλός κλήθηκε και προορίστηκε να υπηρετήσει τούτο το σκοπό με τη λύρα του και την άφθαστη δεξιότητά του στη σύνθεση και την εκτέλεση Κρητικής μουσικής. Πίσω λοιπόν και πάνω απ’ όλα ο χορηγός και πηγή κάθε καλού, κάθε αρετής ο Χριστός, κι εμείς όλοι υπηρέτες του και εργάτες στην επίτευξη κάθε καλού για τον άνθρωπο. Εκείνον εμπιστεύθηκε εξ αρχής, αλλά κυρίως κατά τα τελευταία του χρόνια ο Θανάσης. Στα χέρια Εκείνου, πριν από 10 χρόνια αναπαύθηκε. Εκείνος θα τον κρίνει και θα τον ανταμείψει κατά την κρίση Του.
Συνέντευξη του Θανάση Σκορδαλού στο δημοσιογράφο Ντίνο Κωσταντόπουλο, το 1992.
Ο Θανάσης Σκορδαλός γεννήθηκε στο Σπήλι το 1920. Ήταν η Θεία Φώτιση αυτή, που από μικρό παιδί τον έφερε στην εκκλησία, να βοηθάει τον παπά και σε ηλικία μόλις επτά χρονών, βρίσκουμε το μικρό Θανάση στο ψαλτήρι. Μέσα σε πέντε χρόνια, είχε μάθει όλη την οκταηχία, χωρίς καν ακόμα να ξέρει μουσική.
«Σαν παιδί, συνάμα με τα εκκλησιαστικά, μου άρεσε πάρα πολύ η λύρα και το λαούτο. Εκείνα τα χρόνια εγώ δεν ήταν τόσο πολύ διαδεδομένο το λαούτο, όσο το μαντολίνο και το όργανο που έπαιζε ο Φουσταλιέρης στο Ρέθυμνο, η μαντόλα. Τουλάχιστον εκείνα τα χρόνια εγώ σαν παιδί είχα βοήθεια από το μαντολίνο πρώτα. Σαν παιδί λοιπόν, εκρατούσα δύο ξύλα. Το ένα το έβαζα στο αριστερό μου πόδι, σα λύρα και το άλλο στο χέρι σα δοξάρι και τραγουδούσα! Ήταν ένα δείγμα, ότι έπρεπε να πιάσω λύρα στα χέρια μου, όπως έλεγαν διάφοροι στο χωριο.
Ο Θανάσης Σκορδαλός γεννήθηκε στο Σπήλι το 1920. Ήταν η Θεία Φώτιση αυτή, που από μικρό παιδί τον έφερε στην εκκλησία, να βοηθάει τον παπά και σε ηλικία μόλις επτά χρονών, βρίσκουμε το μικρό Θανάση στο ψαλτήρι. Μέσα σε πέντε χρόνια, είχε μάθει όλη την οκταηχία, χωρίς καν ακόμα να ξέρει μουσική.
Θέτω στη διάθεσή σας, τη συνέντευξη του Θανάση Σκορδαλού στο δημοσιογράφο Ντίνο Κωσταντόπουλο, το 1992. «Σαν παιδί, συνάμα με τα εκκλησιαστικά, μου άρεσε πάρα πολύ η λύρα και το λαούτο. Εκείνα τα χρόνια εγώ δεν ήταν τόσο πολύ διαδεδομένο το λαούτο, όσο το μαντολίνο και το όργανο που έπαιζε ο Φουσταλιέρης στο Ρέθυμνο, η μαντόλα. Τουλάχιστον εκείνα τα χρόνια εγώ σαν παιδί είχα βοήθεια από το μαντολίνο πρώτα. Σαν παιδί λοιπόν, εκρατούσα δύο ξύλα. Το ένα το έβαζα στο αριστερό μου πόδι, σα λύρα και το άλλο στο χέρι σα δοξάρι και τραγουδούσα! Ήταν ένα δείγμα, ότι έπρεπε να πιάσω λύρα στα χέρια μου, όπως έλεγαν διάφοροι στο χωριο.
Σε ηλικία 9 ετών, αγόρασα μια λύρα. 18 δραχμές. Και ευγνωμονούσα τον άνθρωπο που μου έδωσε τη λύρα. Του έκαμα πολλές ευχαριστίες. Άρχισα λοιπόν, χωρίς να μου δείξει κανένας, να παίζω κομμάτια απ’ αυτά που άκουγα σαν παιδί. Σιγά-σιγά, αναπτύχθηκε το ταλέντο. Σε ηλικία 11 ετών., ήρθε ο Αντρέας Ροδινός στο χωριό μου. Είχε συμπάθεια στο Σπήλι και γι’ αυτό ερχότανε εύκολα, κάθε φορά που τον φωνάζανε. Όταν τον προωτοάκουσα, ενώ είχαμε κι άλλους οργανοπαίχτες στο χωριό μου, μου ‘κανε τρομερή εντύπωση. Όταν τον άκουγα, η ραχοκοκαλιά μου έσταζε νερό. Δημιουργούσα σκέψεις μέσα μου, αν μπορούσα μια μέρα των ημερών να κατορθώσω να παίξω κι εγώ λύρα στο ήμισυ αυτού του ανθρώπου, που λέγεται Ανδρέας Ροδινός.
Ένα βράδυ, του Αγίου Στυλιανού αξέχαστα, ξανάρθε ο Ροδινός στο χωριό. Τον είχε καλέσει στη γιορτή του ένας δικηγόρος, ο Στυλιανός Καλογρίδης. Οι Σπηλιανοί, χωρίς να ξέρω εγώ τίποτα, είπαν στον Αντρέα, όταν του ταιριάσει και είναι καλά, “Φώναξε στο Σκορδαλάκι, να παίξει λίγη λύρα, να μας πεις και τη γνώμη σου.” Πράγματι έγινε αυτό!
Εγώ ήμουν στο τελευταίο σκαλί σε μία σκάλα και έβαλα το χέρι μου για να σηκώσω την μπουκαπόρτα που λέμε, να φύγω. Μ’ έπιασε τρεμούλα, αλλά ο Θεός ξέρει τι είχανε βάλει από πάνω και δεν άνοιγε η πόρτα! Έτσι, υποχρεωτικώς με το χειροκρότημα, ο Θεός ξέρει πώς, εκατέβηκα τη σκάλα. Πήγα κοντά στον Μπαξεβάνη που έπαιζε με τον Ροδινό. Σηκώθηκε ο Αντρέας επάνω, μου έδωσε τη λύρα και μου είπε: “Θανάση, θέλω να με ξεκουράσεις λίγο, γιατί κουράστηκα.”
Η σκέψη του βέβαια ήταν άλλη. Εν πάση περιπτώσει, έπιασα τη λύρα. Ο Μπαξεβάνης άρχισε τον πρώτο χανιώτικο συρτό, για να τον ακολουθήσω εγώ! Τον ακολούθησα παρά το τρακ που είχα. Ο Αντρέας δεν ήταν κοντά μου. Επήγε πίσω από την πόρτα για να μην τον βλέπω και παθαίνω μεγαλύτερο τρακ. Με άκουσε που έπαιξα κάμποσα γυρίσματα, δεν άντεξε, ήρθε, μου πιάνει το δεξί χέρι, με αγκαλιάζει, με φιλεί και λέει: “ΣΠΗΛΙΑΝΟΙ, ΑΥΤΟΣ ΘΑ ΕΙΝΑΙ Ο ΔΙΑΔΟΧΟΣ ΜΟΥ!” Σα να ήξερε ο καημένος, ότι στα 23 του χρόνια θα φύγει. Τα χρόνια περνούσαν σιγά-σιγά. Οι Σπηλιανοί αντιλήφθηκαν το ταλέντο μου, με αγκάλιασαν και με βοήθησαν πάρα πολύ. Ο πατέρας μου ήταν πολύ μερακλής άνθρωπος. Ήταν καλός μαντιναδολόγος και καλός χορευτής και το είχε καμάρι. Με βοήθησε πολύ η ψαλτική. Οι ήχοι της εκκλησίας που εγώ αγάπησα, έπαιξαν μεγάλο ρόλο στην καλλιτεχνική μου καριέρα. Θα σας πω ένα περιστατικό με τον μουσικολόγο Περιστέρη.
Μου είπε κάποτε:
- Ποιο ωδείο έχεις βγάλε Σκορδαλέ;
- Του Σπηλίου. Του είπα.
- Ποιο είναι αυτό; Με ρώτησε.
- Το χωριό μου.
- Μα έχει το χωριό σου ωδείο;
- Δεν έχει ωδείο, αλλά έχει τη φύση.
- Εδώ όμως κάτι συμβαίνει, μου λέει. Μήπως έχεις κανένα συγγενή ψάλτη;
- Εγώ ο ίδιος ψάλω, του λέω.
- Αυτό είναι, το βρήκα! Μου λέει. Έχεις κ. Σκορδαλέ τοποθετήσεις στο παίξιμό σου, της βυζαντινής μουσικής και μου κάνει μεγάλη εντύπωση, όταν μου λες ότι δεν έχεις ιδέα από μουσική.
- Δεν έχω κ. Περιστέρη, του λέω. Ούτε κατά διάνοια δεν ξέρω τι θα που οι νότες κτλ.
Του φάνηκε περίεργο και μου λέει:
- Τότε είναι ένα σωστό ταλέντο που σου έδωσε η φύση και ο Θεός πρώτα!»
[Από τη συνέντευξη-αφήγηση στον Ντίνο Κωνσταντόπουλο 1992]
Όλη η δημιουργική ίσως παρουσία του Σκορδαλού, φαίνεται περιληπτικά στην παρακάτω μαντινάδα:
«Εννιά χρονώ σαν ήμουνα πρωτόπιασα τη λύρα
με πίστη την αγάπησα κι απόφαση το πήρα.
Λύρα να μάθω ήθελα, την Κρήτη να γλεντίζω
και σαν τηνε πρωτόπιασα, άρχισα να ελπίζω».
Σύμφωνα με στοιχεία από το Κρητικό Μουσικό Εργαστήρι, ο Θανάσης Σκορδαλός στη δισκογραφία πρωτοεμφανίστηκε το 1946, με το περίφημο «Σπηλιανό Συρτό» και με συνεργάτη του το μεγάλο λαουτιέρη Γιάννη Μαρκογιαννάκη (Μαρκογιάννη).
Ο Μαρκογιάννης συνόδευε τον Σκορδαλό από το 1938, μέχρι και το τέλος της δεκαετίας του ’60. Κατά την περίοδο 1947-54, ο Σκορδαλός συνεργάστηκε με τον μεγάλο Μπαξεβάνη στην ηχογράφηση τριών δίσκων 78 στροφών, που περιείχαν σπουδαία τραγούδια, όπως το «Ξεροστεριανό νερό», και «Στων αματιών σου τη φωτιά». Ο Σκορδαλός συνεργάστηκε με το Νίκο Μανιαδάκη (Μανιά), και με τους λαγουτιέρηδες Γιώργο Μετζάκη, Σταμάτη Μαυροδημητράκη, Πέτρο Καρμπαδάνη και άλλους.
Το 1947, άκουσε στον Σκορδαλό ο τότε πρόεδρος του κόμματος των Φιλελευθέρων Σοφοκλής Βενιζέλος και ενθουσιάστηκε τόσο πολύ, που τον διόρισε υπάλληλο στην Υπηρεσία Ασφαλείας της Τραπέζης της Ελλάδος. Ο Σκορδαλός υπηρέτησε για 60 (!) χρόνια την κρητική μουσική. Πραγματοποίησε δεκάδες εμφανίσεις στους Κρήτες της διασποράς σε Αμερική, Αυστραλία, Γερμανία, Καναδά και Αφρική. Ο συνθέτης Γιάννης Μαρκόπουλος είπε για τον Σκορδαλό! «Ήμουνα 11 χρονώ το 1952, όταν πρωτοάκουσα το Θανάση Σκορδαλό και νόμιζα ότι ένας αρχάγγελος κατέβηκε στην Κρήτη και τραγουδούσε με τη λύρα του για να χορέψουν οι έφηβοι και τα ωραία κορίτσια της Μεγαλονήσου. Πέρασε η 10ετία του 1950 ταραγμένη ως μεταπολεμική και πάνω στις αρχές του ’60, ο Θανάσης Σκορδαλός και ο Κώστας Μουντάκης, άνοιξαν τις πόρτες της αγαλλίασης, της υπέρμετρης συγκίνησης, της ευφωνίας και της ξέφρενης ρυθμικής ανάτασης, με τα μελωδήματα, τους σκοπούς και τα ριζίτικα, τις μαντινάδες, τους χορούς και τα γυρίσματα που μαγεύουν μέχρι σήμερα ντόπιους και ξένους… Ο Σκορδαλός πλούτισε την κριτική παραδοσιακή μας μουσική, με σπάνια δώρα που θα κρατάνε χρόνια πολλά.»
Ο Θανάσης Σκορδαλός, ο άνθρωπος που πρόσφερε τόσα πολλά στην κρητική μουσική και τιμήθηκε από πάρα πολλούς πολιτιστικούς και λαογραφικούς φορείς ελληνικούς και ξένους, έφυγε από τη ζωή στις 23 Απριλίου 1998. Ο Χ. Παπαδάκης, για το θάνατο του Σκορδαλού, έγραψε την παρακάτω μαντινάδα:
«Στο θάνατό σου βρόντηξε και σείστηκε η Κρήτη
Δάκρυα τα χιόνια γίνανε του γέρο Ψηλορείτη.»
Ενορία Σπηλίου - Εφημέριοι
Η Ενορία Σπηλίου, όπως και οι περισσότερες, αν όχι όλες οι Ενορίες της περιοχής, έχει δημιουργηθεί πριν από πολλά πολλά χρόνια. Δυστυχώς δεν κατέστη δυνατό να βρεθούν τα Διατάγματα (Βασιλικά ή Προεδρικά), με τα οποία οι Ενορίες ιδρύθηκαν και απόκτησαν νομική υπόσταση, ως Ν.Π.Δ.Δ.
Γι’ αυτό και τα σωζόμενα ιστορικά στοιχεία για τις Ενορίες, άρα και γι’ αυτή του Σπηλίου, είναι ελάχιστα, τα περισσότερα δε από μαρτυρίες παλαιοτέρων ή από το βιβλίο γάμων της Ιεράς Μητροπόλεως.
Στην Ενορία Σπηλίου υπάρχουν οι παρακάτω Ναοί:
Α. Ιερός Μητροπολιτικός Ναός Αποστόλου Παύλου (τρίκλιτος) στο κέντρο του χωριού
Ο Ναός αυτός οικοδομήθηκε επί της Αρχιερατίας του αειμνήστου Μητροπολίτη (τότε Επισκόπου) Λάμπης και Σφακίων Ισιδώρου Ρουσοχατζάκη.
Η έναρξη των εργασιών ανέγερσης έγινε 23-9-1959 και η 1η Θεία Λειτουργία την Κυριακή των Βαΐων 1962, τα εγκαίνια έγιναν στης 20-10-1963. Έκτοτε και μέχρι σήμερα συνεχίζεται η ολοκλήρωση, η αγιογράφηση και ο εξοπλισμός του Ιερού Μητροπολιτικού Ναού του Αποστόλου Παύλου. Γιορτάζει στις 29 Ιουνίου. Το δεύτερο κλίτος του (δεξιό) είναι αφιερωμένο στον όσιο Ισίδωρο τον Πηλουσιώτη (4 Φεβρουαρίου) και το τρίτο (αριστερό) στον όσιο Νίκωνα τον Μετανοείτε (26 Νοεμβρίου).
Β. Παρεκκλήσια
1) Ο Ιερός Ναός των Αγίων Θεοδώρου και Χαραλάμπους (δίκλιτος), πρώην Μητροπολιτικός Ναός. Από όσα γνωρίζομε, αλλά και από τη μορφή του Ναού μαρτυρείται, παλαιότερο κλίτος είναι αυτό του Αγίου Θεοδώρου το οποίο και ήταν αγιογραφημένο (σήμερα δυστυχώς διασώζονται αγιογραφίες μόνο στην κόγχη του Ιερού Βήματος), νεότερο δε κατά πολύ αυτό του Αγίου Χαραλάμπους.
Εορτή του Αγίου Χαραλάμπους 10 Φεβρουαρίου.
Εορτή του Αγίου Θεοδώρου 17 Φεβρουαρίου.
2) Ιερός Ναός Παναγίας Επανωχωρίου.
Στη θέση του σημερινού μεγαλοπρεπούς μονόκλιτου Ναού υπήρχε μικρό Εκκλησάκι, το οποίο, λόγω στενότητος χώρου, κατεδαφίστηκε πριν από 150 χρόνια περίπου. Από το Εκκλησάκι αυτό, παραμένει μόνο ένα μικρό τμήμα του Βόρειου τοίχου με αγιογραφίες. Ο Ιερός Ναός γιορτάζει στις 15 Αυγούστου.
3) Ιερός Νεκροταφειακός Ναός Μεταμορφώσεως του Σωτήρος.
Μικρός Ναός κατάγραφος στο κοιμητήριο του πάνω χωριού. Γιορτάζει στις 6 Αυγούστου.
4) Ιερός Νεκροταφειακός Ναός των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης.
Ο Ναός αυτός οικοδομήθηκε το έτος 1984, αφού το κάτω νεκροταφείο δε διέθετε Ιερό Ναό. Γιορτάζει στις 21 Μαΐου.
5) Ιερός Ναός Αγίου Γεωργίου στην αυλή του Γυμνασίου Σπηλίου.
κατάγραφος Ναΐσκος, παλαιός νεκροταφειακός Ναός, αφού εις τον χώρο που σήμερα βρίσκονται Γυμνάσιο, Λύκειο και Νηπιαγωγείο Σπηλίου ήταν παλαιότερα το κοιμητήριο του κάτω χωριού και το οποίο μεταφέρθηκε το έτος 1964 επί Αρχιερατείας Ισιδώρου Ρουσοχατζάκη προκειμένου να ανεγερθούν στη θέση του τα παραπάνω Διδακτήρια.
Γ. Εξωκκλήσια
1) Ιερός Ναός Αγίου Στεφάνου. Γιορτάζει στις 27 Δεκεμβρίου.
2) Ιερός Ναός Αγίου Αντωνίου. Μικρός σπηλαιώδης Ναός. Γιορτάζει στις 17 Ιανουαρίου.
3) Ιερός Ναός Αγίας Φωτεινής. Γιορτάζει την Κυριακή της Σαμαρείτιδας.
4) Ιερός Ναός Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου. Γιορτάζει στις 26 Σεπτεμ-βρίου.
5) Ιερός Ναός Αγίων Αποστόλων. Γιορτάζει στις 30 Ιουνίου.
6) Ιερός Ναός Αγίου Κυρίλλου. Γιορτάζει στις 9 Ιουνίου.
7) Ιερός Ναός Αγίου Δημητρίου. Γιορτάζει στις 26 Οκτωβρίου.
8) Ιερός Ναός Αγίου Γεωργίου στά Χάσικα, ερειπωμένος.
9) Ιερός Ναός Αγίου Πνεύματος στην ονειρική τοποθεσία Λάππας, τοποθεσία στην οποία ίσως παλαιότερα και για μικρό χρονικό διάστημα, φιλοξενήθηκε η Επισκοπή Λάμπης.
Κατά την εορτή, Δευτέρα του Αγίου Πνεύματος, γινόταν ανέκαθεν με-γάλο πανηγύρι. Τα τελευταία χρόνια όμως και μετά από παύση 20 περίπου χρόνων, με πρωτοβουλία της Ενορίας το εκκλησάκι και ο περιβάλλων χώρος ανακαινίστηκαν, έγιναν οι κατάλληλες υποδομές και ανασυστήθηκε το πανηγύρι με κοινή τράπεζα και κρητικό γλέντι στα οποία συμμετέχουν όχι μόνο οι Σπηλιανοί αλλά και πάρα πολλοί προσκυνητές από την ευρύτερη περιοχή και όχι μόνο.
Ας σημειωθεί ότι οι τοιχογραφημένοι Ιεροί Ναοί Αγίου Θεοδώρου, Μεταμορφώσεως, Παναγίας (στο τμήμα που παραμένει) και Αγίου Γεωργίου φαίνεται να είναι περίπου ισόχρονοι. Τούτο συνάγεται από τις αγιογραφίες, οι οποίες φαίνεται να είναι περίπου 14ου ή 15ου αιώνα.
Λόφος Επισκοπείου
Στο λόφο του Επισκοπείου (Μαυρόϊ, όνομα από τη μορφή του εδάφους, όπου ο αείμνηστος Μητροπολίτης Ισίδωρος είχε επιλέξει για να φτιάξει το Επισκοπείο) έχει δημιουργηθεί τα τελευταία χρόνια Μονή με την επωνυμία «Ιερά Μονή Αγίων Νεοφανών Μαρτύρων Ραφαήλ, Νικολάου και Ειρήνης».
Εκεί βρισκόταν και παραμένει και η κατοικία του Μητροπολίτη Λάμπης, Συβρίτου και Σφακίων.
Στο χώρο της Μονής υπάρχει ο Κεντρικός Ναός των Αγίων Νεοφανών Μαρτύρων Ραφαήλ, Νικολάου και Ειρήνης και τα παρεκκλήσια των Αγίου Ειρηναίου, Αγίου Ιωάννου του Προδρόμου, Αγίου Ιωάννου του Ερημίτη και Μιχαήλ Αρχαγγέλου
ΕΦΗΜΕΡΙΟΙ
Από τα ιστορικά στοιχεία που σώζονται, κυρίως στο Βιβλίο γάμων της Ιερής Μητρόπολης, φαίνονται να υπηρέτησαν ως Εφημεριοι Σπηλίου οι παρα-κάτω Κληρικοί:
1) Από το έτος 1892 έως και το έτος 1940 ο π. Χαράλαμπος Κουμεντάκης.
2) Το έτος 1940 και για λίγο χρονικό διάστημα ο π. Αγαθάγγελος Λαγκουβάρδος.
3) Το έτος 1941 ο π. Ιωάννης Λαγουδάκης, εφημέριος Καρηνών.
4) Το έτος 1942 ο π. Μύρων Παπαδάκης από το Βάτο.
5) Το έτος 1943 επίσης ο π. Μύρων Παπαδάκης, ο π. Στυλιανός Παναγιωτάκης, Εφημέριος Μουρνέ και ο π. Ιωάννης Λαγουδάκης, εκ περιτροπής.
6) Το έτος 1944 ο π. Γεώργιος Βλαστός, Εφημέριος Μιξορρούματος.
7) Το έτος 1945 ο π. Στυλιανός Παναγιωτάκης, ο π. Ιωάννης Λαγουδάκης και ο π. Ευάγγελος Δημητρακάκης - Δάσκαλος, Εφημέριος Αγίας Πελαγίας, εκ περιτροπής.
8) Το έτος 1946 ο π. Γεώργιος Βλαστός, ο π. Στυλιανός Παναγιωτάκης, ο π. Ευάγγελος Δημητρακάκης και προς το τέλος του έτους ο π. Μενέλαος-Ευσέβιος Σαββάκης - Δάσκαλος, ο οποίος μετατέθηκε από την Καρέ Ρεθύμνης.
9) Από του έτους 1959 μέχρι το έτος 1964 στο Σπήλι εφημερεύουν οι π. Ευσέβιος (Μενέλαος) Σαββάκης και ο π. Νικόλαος Κουτσαυτάκης από τις Μέλαμπες.
10) Από του έτους 1964 μέχρι το έτος 1968 εφημερεύουν ο π. Νικόλαος Κουτσαυτάκης - Θεολόγος, ως Προϊστάμενος του Μητροπολιτικού Ναού και Γενικός Αρχιερατικός Επίτροπος της Ιεράς Μητροπόλεως και ο π. Ιωάννης Τσιτσιρίδης - Θεολόγος Καθηγητής.
11) Από του έτους 1968 μέχρι το έτος 1975 εφημερεύουν ο π. Νικόλαος Κουτσαυτάκης και ο π. Ευάγγελος Κοπανάκης, από τα Κεραμέ, μέχρι τότε Εφημέριος Κοξαρέ-Ατσιπάδων και Δαριβιανών.
12) Από τον Μάϊο του 1975 Προϊστάμενος του Μητροπολιτικού Ναού και Γενικός Αρχιερατικός Επίτροπος είναι ο π. Ευάγγελος Κοπανάκης - Θεολόγος και Δάσκαλος. Μαζί του συνυπηρέτησαν ο π. Αθανάσιος Λασιθιωτάκης από τις Αγιές Παρασκιές Ηρακλείου, ο π. Ευσέβιος Γαρέζος, αλλά και όλοι (περίπου 35) οι νέοι Κληρικοί και γιά όσο διάστημα χρειαζόταν για την Λειτουργική τους κατάρτιση.
13) Από του έτους 1979 μαζί με τους παραπάνω υπηρετεί πρώτα ως Διάκονος και αργότερα ως Εφημέριος και ο π. Εμμανουήλ Μαράκης, από το Φουρφουρά Αμαρίου.
14) Οι π. Ευάγγελος Κοπανάκης και π. Εμμανουήλ Μαράκης παραμένουν Εφημέριοι μέχρι σήμερα. Κοντά τους και κατά σειρά υπηρέτησαν κατά καιρούς, ως συνεφημέριοι ή Διάκονοι, ο π. Μιχαήλ Μαθιουδάκης, ο π. Γεώργιος Δελημπαλταδάκης, ο π. Ιωάννης Γιανναράκης, ο π. Κωνσταντίνος Χανιωτάκης και τελευταία ο π. Γεώργιος Λεμονάκης και ο π. Ιωάννης Παπαδογιάννης.
ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ ΣΥΝΤΑΞΗΣ:
Πρωτοπρεσβύτερος του Οικουμενικού Θρόνου
Ευάγγελος Κοπανάκης
Γενικός Αρχιερατικός Επίτροπος
Μητροπόλεως Λάμπης, Συβρίτου και Σφακίων
Ιερατικός Προϊστάμενος Ιερού Μητροπολιτικού Ναού
Αποστόλου Παύλου Σπηλίου
Το Σπήλι είναι μια μικρή κωμόπολη, πρωτεύουσα της πρώην επαρχίας Αγίου Βασιλείου και τώρα έδρα του Δήμου Λάμπης, του νομού Ρεθύμνου, με πληθυσμό σήμερα γύρω στους 800 κατοίκους μαζί με το γειτονικό οικισμό Δαριβιανά.
Έχει Αστυνομικό Τμήμα, Ειρηνοδικείο, Αγρονομείο, Κέντρο Υγείας, Κτηνίατρο καί Γεωπόνο, Αγροτική Τράπεζα και Παγκρήτια Συνεταιριστική Τράπεζα, Ταχυδρομική Υπηρεσία και Υποκατάστημα ΟΤΕ. Λειτουργούν επίσης Παιδικός Σταθμός, Νηπιαγωγείο, Δημοτικό Σχολείο, πλήρες Γυμνάσιο και Λύκειο. Έχει ακόμη ένα υπερσύγχρονο ελαιουργείο και ένα αποστακτήρα (ρακοκάζανο). Υπήρχαν τρεις Αλευρόμυλοι, που κάτω από τις βαριές πέτρες τους αλέθονταν και προετοιμάζονταν, παλαιότερα, το ψωμί όλης της Αγιοβασιλειώτικης επαρχίας, μέχρι πέρα τα Μεσσαριτοχώρια και πάνω τ’ Αμαριώτικα.
Από το 1936 κι ύστερα είναι η μόνιμη έδρα της ιστορικής Ιεράς Μητροπόλεως Λάμπης, Συβρίτου και Σφακίων. Επιβλητικός είναι ο νέος καθεδρικός Μητροπολιτικός ναός του Αγίου Αποστόλου Παύλου, που βρίσκεται στο μέσον του χωριού, δίπλα ακριβώς στον κεντρικό αυτοκινητόδρομο. Το Σπήλι είναι κόμβος συγκοινωνιακός, καθώς διέρχεται από δω η κύρια οδική αρτηρία που ενώνει τη Βόρεια Κρήτη και πιο συγκεκριμένα το Ρέθυμνο, με τα νότια παράλια μέσω Αγίας Γαλήνης, του Τυμπακίου κι ύστερα από διάφορες διακλαδώσεις και ιστορικούς τόπους (Φαιστό, Γόρτυνα) τερματίζει στο Ηράκλειο, με συνολική διαδρομή περί τα 115 χλμ.
Η κωμόπολη είναι κτισμένη στις ρίζες ενός χαμηλόκορφου βουνού, με τ’ όνομα Βορίζης, μικρό παρακλάδι της οροσειράς του γειτονικού Κέντρους κι αμφιθεατρικά πάνω σε δύο αντικρυστές λοφοπλαγιές, με υψόμετρο γύρω στα 430 μ. Χαρακτηριστικό γνώρισμα του χωριού ήταν και παραμένουν τα άφθονα τρεχούμενα νερά που του χαρίζουν την πλούσια βλάστηση. Γι’ αυτό ονομάζε-ται και δροσόλουστο.
Το όνομά του, το Σπήλι, πιθανόν το οφείλει στις άφθονες σπηλιές, τους σπήλιους κατά τήν τοπική κρητική διάλεκτο, που βλέπομε νά υπάρχουν κατά διαστήματα, εδώ κι εκεί, σ’ όλο το πλάτος του πέτρινου βουνού, που υψώνει την ολόρθη κορφή του κάθετα και σύριζα στο χωριό. Και από Σπήλιοι ίσως, που θα ονομάζονταν στην αρχή – το μέρος δηλαδή που έχει πολλούς σπήλιους, σπήλαια και σπηλιάρια – θα ‘γινε αργότερα Σπήλι. Κι όπως το χωριό μαρτυρείται, ότι κατοικείται από την Β΄ βυζαντινή περίοδο, στην εποχή της Ενετοκρατίας στην Κρήτη, θα επικράτησε πιθανόν η λατινική γραφή Spili, που με τον καιρό επισημοποιήθηκε και διασώζεται μέχρι σήμερα. Αλλά τούτο μόνον όσον αφορά την τελική κατάληξη «ι». Γιατί διατηρώντας στην ελληνική γραφή το αρχικό «η» δίνει οπωσδήποτε τη ρίζα της ετυμολογικής ονομασίας του.
Φαίνεται ότι το Σπήλι στην πρώτη του μορφή περιελάμβανε 3 μετόχια. Τα Κουμεδιανά, του Αγίου Κυρίλλου και τον Λάππα και αργότερα εμφανίζεται με δύο οικισμούς, όπως και σήμερα. Ο Ενετός μάλιστα Barozzi τους ανα-φέρει χαρακτηριστικά με τα ονόματα Spili Epodes και Spili Pera. Δηλαδή το Επόδε - Πόδε Σπήλι, το σημερινά επονομαζόμενο Πάνω Χώρι και το Πέρα Σπήλι, το σημερινό Κάτω Χώρι ή Πέρα Χώρι. Αλλά και ο Basilicata, που ήταν κι αυτός Ενετός μηχανικός των Δημοσίων Έργων στην Κρήτη, σε σχετική ανα-φορά του το έτος 1630, ξεχωρίζει κι αυτός δυο οικισμούς με διαφορετικές όμως ονομασίες. Το Spili Mudazzo, το σημερινό Κάτω Χώρι ή Πέρα Χώρι και το Spili Sanguinoso, το σημερινό Πάνω Χώρι. Κι η μεν πρώτη ονομασία δεν έχει εξα-κριβωθεί από που προέρχεται, ενώ η δεύτερη, που θα πει το ματωμένο, το κόκκινο Σπήλι ή θα οφείλει την ονομασία του σε κάποιο ανεξακρίβωτο ακόμη ιστορικό γεγονός, ή το πιθανότερο είναι πως θα ονομάστηκε έτσι από τους υπέρυθρους σπηλιόβραχους από τους οποίους είναι γεμάτο το βουνό και που από κάτω τους ακριβώς είναι κτισμένο το Πάνω Σπήλι. Οι βράχοι αυτοί, σαν χτυπούν πάνω τους, στ’ αποβασιλέματα, οι αχτίνες του ήλιου, τους βάφουν κατακόκκινους, σαν αίμα.
Το Spili Epodes, το Πόδε Σπήλι ή Πάνω Χώρι δε φαίνεται ν’ άλλαξε θέση από την αρχική τοποθεσία στο λόφο, που πάνω του κτίστηκε. Εκεί πάνω στη Βίγλα, όπως μαρτυρεί και το σωζόμενο ακόμη τοπωνύμιο, θρονιάστηκε εξ αρ-χής αγναντεύοντας κι ελέγχοντας όλη την ατέλειωτη λαγκαδιά. Μόνο στα τελευταία μεταπολεμικά χρόνια άρχισε να κατηφορίζει για καλά προς τον αυτοκινητόδρομο, με αντίστοιχη εγκατάλειψη των τελευταίων προς τις ρίζες του βουνού, παλιών αρχοντικών σπιτιών, που ακατοίκητα καθώς έμειναν, βούλιαξαν τα περισσότερα.
Το Πέρα Σπήλι, το Κάτω Χώρι ή Πέρα Σπήλι, υπάρχουν βάσιμες ενδεί-ξεις, τόσο από τα σωζόμενα ερείπια παλιών κτισμάτων, όσον κι από διηγήσεις παλαιοτέρων, πως ήταν κτισμένο αρχικά πολύ χαμηλότερα. Κάτω στα περιβόλια, προς τις τοποθεσίες Κεφάλια και Άϊ Κύριλλο όπου ο οικισμός Κουμεδιανα, πολύ κοντά προς τον οικισμό Δαριβιανά. Φαίνεται όμως, πως ύστερα από την Τουρκική υποδούλωση της Κρήτης, κι όπως οι μάχες φούντωναν κάθε τόσο σε τούτα τ’ ανυπόταχτα μέρη, ανάγκασαν τους Κατωχωριανούς ή Περα-χωριανούς Σπηλιανούς ν’ ἀποτραβηχτούν κι αυτοί για ασφάλειά τους στα ψηλώματα και σύριζα στο βουνό, σαν και τους Πανωχωριανούς συγχωριανούς τους.
Το Σπήλι σ’ όλη τη διάρκεια της Τουρκικής σκλαβιάς δεν έλειψε ποτέ από τους συνεχείς αγώνες και τις επαναστάσεις του Κρητικού λαού. Οι Σπηλιανοί μάλιστα είχαν σχηματίσει και δικό τους επαναστατικό σώμα (μπαϊράκι). Το ίδιο το χωριό γίνηκε πολλές φορές πεδίο μαχών των επαναστατημένων ολόκληρης της Αγιοβασιλειώτικης επαρχίας.
Κατά τους εθνικοαπελευθερωτικούς αγώνες του 1912-1922 οι Σπηλιανοί έδωσαν το παρόν τους, όπως κι όλοι οι άλλοι Κρητικοί. Μα και στο Έπος του 1940, πάνω από 130 Σπηλιανοί επιστρατεύτηκαν κι έφτασαν μέχρι την πρώτη γραμμή του Αλβανικού Μετώπου. Στη Μάχη της Κρήτης σκοτώθηκε ο απόφοιτος της Σχολής Ευελπίδων υπολοχαγός Νικόλαος Μιαούλης, που αν και με αναρρωτική άδεια, λόγω τραυματισμού του στο Αλβανικό Μέτωπο, έσπευσε με τους επιδέσμους και τα δεκανίκια, στη μεγάλη μάχη των Γερμανών αλεξιπτωτιστών στο Ρεθυμνιώτικο κάμπο, όπου και άφησε την τελευταία πνοή του.
Τουριστικό ενδιαφέρον, παρουσιάζει η επίσκεψη στους αλευρόμυλους. Όχι μόνο γιατί έχει καταντήσει σπάνιο θέαμα η θέα ενός υδρόμυλου, με την όλη πρωτόγονη λειτουργία του (έστω και εγκαταλελειμμένου), αλλά και το σπάνιο τοπίο, που από μέσα του ξεπροβάλλει. Τα νερά από τους μύλους σχηματίζουν ποτάμι κατηφορικό, που στις όχθες του φυτρώνουν πανύψηλα δέντρα, όπως καρυδιές, λεμονιές, πλατάνια και αυτοφυή κλίματα, που καθώς πλέκουν αναμεταξύ τους τα κλαδιά, δημιουργούν το καλοκαίρι την αίσθηση της ολόδροσης ζούγκλας. Υπάρχουν δύο μύλοι στη θέση «Καλόπαπας», αλλά υπάρχει κι άλλος μύλος, που αξίζει να επισκεφθούν οι επισκέπτες. Βρίσκεται στην τοποθεσία Αγιά Φωτιά ή Αγία Φωτεινή, στην ανατολική έξοδο του χωριού.
Το χωριό εσωτερικά στερείται ιδιαίτερου ενδιαφέροντος, κυρίως γιατί τα περισσότερα σπίτια εξαιτίας των συνεχών ολοκαυτωμάτων δεν έχουν ιδιαίτερη αρχιτεκτονική. Στο Πάνω Χώρι, σώζονται ακόμη μερικά νεότερης κατασκευής αρχοντικά (Προκόπη, Βαβουράκη, Τσουδερού), ενώ τα παλιά, τα καμαρόσπιτα, εγκαταλειμμένα μεταπολεμικά, βουλιάζουν σταδιακά και σιγά σιγά εξαφανίζονται από τά θεμέλια.
Τό όμορφο Σπήλι όμως δεν είναι μόνο γάργαρη πηγή αστείρευτων και πεντακάθαρων νερών, αλλά και λαϊκών μουσικών και επιδέξιων χορευτών, που έχουν αφήσει εποχή και συνέβαλαν τα μέγιστα για τη διάσωση, διάδοση και την ανανέωση της λαϊκής Κρητικής μουσικοχορευτικής παράδοσης. Από δω ξεκίνησε την εβδομηντάχρονη καριέρα του στην Κρητική λύρα, ο αείμνηστος Γιώργης Μαρκογιώργης, που φεύγοντας από τη ζωή, άφησε έξι γιους, που όλοι τους γνωρίζουν να παίζουν Κρητικά όργανα. Παράδοση στη λύρα έχει αφήσει κι ο ηρωικός πολεμιστής των εθνικών εξορμήσεων (1912-1922) Στεφανής Βασιλάκης, με το παρανόμι Κοντύλης. Αλλά κι ο γιος του σήμερα ο Ζαχάρης. Για να φτάσουμε στις μεγάλες λαϊκές μουσικές φυσιογνωμίες της Κρητικής Μουσικής, το Γιώργη Καλογρίδη, που γρήγορα όμως τον κέρδισε η ξενητιά (στην Αμερική) και τον ανεπανάληπτο Θανάση Σκορδαλό, που κυριολεκτικά ανανέωσε από τα βάθρα της και πάνω στις ρίζες της, μεράκλωσε και μύησε στα ιερά νάματά της, την πανάρχαια Κρητική μουσική λαϊκή παράδοση και την Κρητική λαϊκή ψυχή. Από την άποψη των χορευτών «ένας» είναι ο Σταμάτης (Παπαδάκης), η Μαργκότ Φοντέιν της Κρήτης, με την άφταστη πλαστικότητα του σώματος και των καλοζυγισμένων χορευτικών παλμών.
ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ ΣΥΝΤΑΞΗΣ:
Πρωτοπρεσβύτερος του Οικουμενικού Θρόνου
Ευάγγελος Κοπανάκης
Γενικός Αρχιερατικός Επίτροπος
Μητροπόλεως Λάμπης, Συβρίτου και Σφακίων
Ιερατικός Προϊστάμενος Ιερού Μητροπολιτικού Ναού
Αποστόλου Παύλου Σπηλίου
Για να επισκεφτεί κανείς την Κρήτη πρέπει να χρησιμοποιήσει αεροπλάνο ή πλοίο.
Υπάρχουν δύο αεροδρόμια στην Κρήτη. Ένα στα Χανιά (65χλμ από το Ρέθυμνο) και ένα στο Ηράκλειο (80χλμ από το Ρέθυμνο). Καθημερινά πραγματοποιούνται πτήσεις απ' όλες τις πόλεις της Ελλάδας και από πολλές πόλεις του εξωτερικού.
Επίσης η Κρήτη συνδέεται με τον Πειραιά, μέσω των τριών λιμανιών της, που είναι στο Ηράκλειο, στα Χανιά και στο Ρέθυμνο με καθημερινά δρομολόγια πλοίων, για όσους προτιμούν αυτόν τον τρόπο για να ταξιδέψουν.
Για να φτάσετε στο χωριό μας πρέπει πρώτα να φτάσετε στο Ρέθυμνο. Μετά μπορείτε να χρησιμοποιήσετε τα λεωφορεία του ΚΤΕΛ, που πραγματοποιούν καθημερινά τακτικά δρομολόγια σε όλα τα χωριά της δυτικής Κρήτης.
ΓΝΩΡΙΜΙΑ ΜΕ ΤΗ ΦΥΣΗ
Ζηλεύγω εκείνου του δεντρού του ανεμοδαρμένου
που το κρατούν οι ρίζες του στην ταραχή τ' ανέμου ( Σημισακογιώργης)
Πηγές…..πηγές…..πηγές…
Σπήλι και νερό έννοιες ταυτόσημες. Χαρακτηριστικό γνώρισμα του χωριού είναι και παραμένουν τα άφθονα τρεχούμενα νερά που του χαρίζουν πλούσια βλάστηση και ιδιαίτερο χαρακτήρα. Γι’ αυτό ονομάζεται και δροσόλουστο.
Στο κέντρο του χωριού , στην πλατεία με τα δύο αιωνόβια πλατάνια , βρίσκεται η κεφαλόβρυση , 25 κρήνες , 25 κεφαλές λιονταριών που ρέουν από τα στόματά τους γάργαρα νερά. Δίπλα τους τρέχει ένας μικρός καταρράκτης. Το θέαμα μοναδικό , το νερό από τα καθαρότερα της Κρήτης , απόλαυση για ντόπιους και επισκέπτες.
Τριάντα εννέα πηγές υπάρχουν τριγύρω!! Σ’ άλλες υπάρχει περισσότερο νερό και σε άλλες λιγότερο. Καλλεργιανή Βρύση , Άγιο Πνεύμα , Κουτσουνάρια , Βρασκί , Πανωχωριανή Βρύση , Αη-Γιάννης , Βρυσίδες , Γιωματικά , Φλέγες είναι λίγα μόνο από τα ονόματα των πηγών.
Σε όλες τις πηγές το νερό είναι πόσιμο και πρόκειται για φυσικό μεταλλικό νερό , πλούσιο σε σίδηρο , χωρίς επεξεργασία. Οι πηγές στο Άγιο Πνεύμα και στην Αγία Φωτιά έχουν πάντα κρύο νερό με σταθερή θερμοκρασία 13ο c χειμώνα-καλοκαίρι. Αρκετές πηγές έχουν χωνευτικό νερό , γιατί είναι πολύ ελαφρύ. Τα νερά των πηγών προέρχονται από το Βορίζη, το Σωρό , το Μαυρίκη ή από το Στραγγιχτήρι.
Ποταμός
Το Σπήλι έχει και τον ποταμό του που τρέχει όλο το χρόνο. Βρίσκεται μετά τον αυτόκινητόδρομο , χαμηλά , αθέατος από την κεντρική διάβαση του χωριού.
Γραφικότατο ποτάμι , γεμάτο πέστροφες για τους επίδοξους ψαράδες , που κυλά ανάμεσα από ψηλά πλατάνια , μυρτιές , σφάκες , δασιές καλαμιές και καρυδιές θεόρατες. Σε μια στιγμή και εκεί που η διάβασή του στενεύει και γίνεται απέραστος το χειμώνα , είναι χτισμένη με πολλή μαστοριά , ποιος ξέρει από πόσους αιώνες πριν , μια γέφυρα μοναδική , η Καμάρα η Λιβαδιώτικη ή αλλιώς η Σπηλιανή Γέφυρα ξεχωριστού αρχιτεκτονικού ενδιαφέροντος.
Ένας ποταμός με πολλά ονόματα . Λιβαδιώτης στο ξεκίνημά του , Γέρο-ποταμός στη συνέχεια και τέλος Μέγας Ποταμός μέχρι που φτάνει στο Λιβυκό Πέλαγος που είναι και ο τελικός του προορισμός.
Μοναδικά αγριόχορτα και αγριολούλουδα
Στο ταξίδι σας στο Σπήλι έχετε να θαυμάσετε και να μυρίσετε πολλά !!!
Ανήκει στα σύνορα ημιορεινής και ορεινής ζώνης. Ξεκινώντας από χαμηλά θα συναντήσετε ρείκια , γαλατσίδες , φινακολιές , σφάκες. Προχωρώντας ψηλότερα , στις πλαγιές των βουνών θα δείτε σχίνους, πουρνάρια, κουμαριές, χαρουπιές, ασφοδίλια. Πιο ψηλά θ’ απολαύσετε με όλες τις αισθήσεις σας κυπαρίσσια, σφεντάμια, αγριοσέλινα, βαλεριάνες, αγριαπιθιές και το φημισμένο και σπάνιο πια δίκταμο ή έρωντα.
Επιβάλλεται να κάνετε στάση στης Γιους τον Κάμπο. Εδώ φυτρώνει η Αμπελοσυρίδα ή Γλυκοσυρίδα, βρώσιμο χόρτο, που ανθίζει από το Μάη ως το Σεπτέμβρη. Μπορείτε να καταναλώσετε τα φύλλα και τους τρυφερούς βλαστούς της ωμά σε σαλάτα ή βραστά.
Στης Γιους τον Κάμπο επίσης θα συναντήσετε μια σπάνια τουλίπα. Τ’όνομά της είναι Crocus oreocreticus και τα βιολετιά της άνθη θα σας χαρίσουν μοναδικό θέαμα και άρωμα.
Ένα πανηγύρι χρωμάτων, αρωμάτων και άγριας ζωής μπορεί να σας προσφέρει η Σπηλιανή φύση. Σεβαστείτε τη και κλέψτε απ’ αυτή τη χαρά μιας ματιάς και το πολύ ενός απαλού αγγίγματος. Τίποτε άλλο!!
“ Ο Μάης έχει τ' όνομα κι ο Απρίλης τα λουλούδια”
ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ
Ερημοκαταλύματα πόρτες μανταλωμένες
απού βαστάτε θύμησες στς αγκάλες σας κλεισμένες ( Σημισακογιώργης)
Ξέρετε κάτι; Κρήτη δεν είναι μόνο ακτές και παραλίες. Υπάρχουν γωνιές ήσυχες και απόμερες με μια διαφορετική ποιότητα ζωής. Μια απ’ αυτές είναι και το χωριό μας.
Το Σπήλι έχει διατηρήσει τη γαλήνη του και τον αυθεντικό παραδοσιακό χαρακτήρα του. Περπατήστε στ’ ανηφορικά καλντερίμια του, περιπλανηθείτε στα πλακόστρωτα σοκάκια του, «ξεναγηθείτε» στις γειτονιές του με τα ωραιότατα σπίτια που έχουν οικοδομήσει ή αναπαλαιώσει οι ντόπιοι. Δείτε τις στέγες με τα κεραμίδια, τους πετρότοιχους, τα πηγάδια, απομεινάρια μιας άλλης εποχής που απλά, σοφά και μετρημένα στέκονται χωρίς να ενοχλούν το φυσικό τοπίο.
Στην περιοχή Χάνι θα θαυμάσετε ένα μεγάλο κτιριακό συγκρότημα, το οποίο έχει χαρακτηριστεί από το Υπουργείο Πολιτισμού ως «διατηρητέο μνημείο του Σπηλίου». Πρόκειται για το αρχοντικό των Τσουδερών. Λέγεται ότι κατοικούνταν τουλάχιστον από το 1840 και ότι πολλές προσωπικότητες πέρασαν από τα δώματά του. Στην περιπλάνησή σας θα ανακαλύψετε και το αρχοντικό του Προκόπη Προκοπάκη, ένα διώροφο κτίσμα των αρχών του αιώνα. Εντυπωσιακό κτίριο εκκλησιαστικής αρχιτεκτονικής είναι και το οίκημα που στεγάζει το Κέντρο Υγείας. Στο Κάτω χώρι στέκει ακόμη καλοσυντηρημένο το σπίτι του Σπηλιανού Ιερέα «παπά Χαράλαμπου» με τα 12 παιδιά. Είναι αυτό που έδωσε και την ονομασία Παπαδιανά στην περιοχή. Η βόλτα σας στις γειτονιές μας θα σας χαρίσει μια μοναδική αίσθηση επιστροφής σε κάτι γλυκό και όμορφο. «Οπλιστείτε» με τις φωτογραφικές μηχανές σας και προσπαθήστε να «φυλακίσετε» αυτή την αίσθηση.
Πάντα είν' η πόρτα μου ανοιχτή κι η τάβλα μου στρωμένη
να τη θωρούν να μπαίνουνε οι εδικοί κι οι ξένοι ( Σημισακογιώργης)
Καλωσορίσατε στο Σπήλι ! Αυτή θα είναι η πρώτη κουβέντα που θα ακούσετε φτάνοντας σ' αυτό το ονειρεμένο κεφαλοχώρι. Αυτό θα είναι το πρώτο δείγμα της θερμής υποδοχής που θα έχετε. Το δεύτερο δείγμα σίγουρα θα είναι μια ρακή !Θα σας υποδεχτούν με αγάπη , καλόσύνη και χαμόγελο γιατί θεωρούν τιμή τους το γεγονός ότι έρχεστε να δείτε το χωριό τους.
Τα τελευταία χρόνια το Σπήλι έχει αναπτυχθεί πολύ διατηρώντας όμως πάντα το φυσικό του κάλλος και το παραδοσιακό του χρώμα. Είναι η ιδανική επιλογή για ήσυχες , ξεκούραστες και ευχάριστες διακοπές μακριά από το θόρυβο της μεγαλούπολης. Διαθέτει διάφορα αξιόλογα καταλύματα όλων των κατηγοριών , δωμάτια και διαμερίσματα για μοναχικούς περιηγητές, για ερωτευμένα ζευγάρια , για φιλικές παρέες και για ολόκληρες οικογένειες. Έχει ένα ικανοποιητικό δυναμικό 55 δωματίων που μπορεί να ικανοποιήσει κάθε επισκέπτη.
ΤΑ ΔΙΚΑ ΜΑΣ ΜΑΓΑΖΙΑ
Άμα 'χω 'γω στο σπίτι μου κρασί, ψωμί και λάδι
Ρήγας με τη γυναίκα μου κοιμούμαι κάθε βράδυ
Τι και πού θα φάτε
Καλοί μου ταξιδιώτες, πεινάσατε; Κάντε μια στάση. Αξίζει να δοκιμάσετε την ντόπια κουζίνα. Θα ΄χετε βέβαια ακούσει για τη μεσογειακή διατροφή που συμβάλλει στη σωστή ανάπτυξη του οργανισμού και στην εξασφάλιση της μακροβιότητας. Το μυστικό δεν κρύβεται σε πολύπλοκες συνταγές, αλλά στα ίδια τα προϊόντα που χρησιμοποιούνται. Τα πάντα στην κρητική κουζίνα είναι απλά , ξεκάθαρα και κυρίως γνήσια και φυσικά.
Αγνό παρθένο ελαιόλαδο παραγωγής μας. Γευτείτε το στις ωμές , δροσερές σαλάτες με χόρτα του τόπου μας ( παπούλες, ραδίκια, σταμναγκάθι, κορφοκούκια, βλαστάρια από μαργαρίτες ή βρυωνιές). Προσθέστε ξύδι, αλάτι, λίγες θρούμπες ελιές ( ξέρετε εκείνες τις ζαρωμένες) και έτοιμες οι σπεσιαλιτέ.
Μην ξεχάσετε να δοκιμάσετε τον περίφημο ντάκο ή κουκουβάγια. Πρόκειται για κριθαροκουλούρα, ποτισμένη με λάδι, αλάτι, ρίγανη και φρέσκια ντομάτα. Είναι νοστιμότατο πιάτο και πολύ βοηθητικό στην πέψη.
Σαλιγκάρια ή αλλιώς χοχλιοί. 90 από τα 100 είδη σαλιγκαριών που ζουν στην Κρήτη, δεν υπάρχουν πουθενά αλλού.Μαγειρεύονται με πολλούς τρόπους, όμως μία είναι η κορυφαία συνταγή. Χοχλιοί μπουμπουριστοί , δηλαδή τηγανητοί , σβησμένοι στο ξύδι ή στο κρασί με δεντρολίβανο. Άλλο πράγμα!!
Βρίσκεστε στο Σπήλι. Επιδιώξτε να φάτε λαγό ή κουνέλι σαβόρι, γνήσιο τοπικό πιάτο που θα το βρείτε μόνο εδώ. Η νοστιμιά του οφείλεται στο αίμα του. Μαγειρεύεται μέσα σ' αυτό, με λάδι, κρασί, ξύδι και πολλά μπαχαρικά όπως δάφνη, κανέλα ακοπάνιστη, κίμινο, μπαχάρι,αρισμαρί, χωρίς προσθήκη νερού.
Όμως ό,τι καλό κι αν φάτε, αν δεν το καταβρέξετε μ' ένα καλό ποτό, χάνει κάτι από την αξία του. Προτιμήστε το ντόπιο κρασί μας. Στις τοποθεσίες Μπομπόρη και Χάσικα καλλιεργούνται πολλά αμπέλια και παράγεται άριστο κρασί. “Κρασί βαρύ, αψύ, σοβαρό, μπουμπουνίζει αλλά και γλυκίζει ταυτόχρονα. Στο τέλος σκάει κι ένα χαμόγελο μετρημένο. Έχει γαιώδες έως βαθυκόκκινο χρώμα και κρατάει το άρωμά του σταφυλιού του. Είναι δύστροπο!!” λέει ο ειδικός Ηλίας Μαμαλάκης.
Αν τελειώσετε με το γεύμα σας, μια ρακή θα σας βοηθήσει στη χώνεψη. Γνήσιο οινοπνευματώδες, θεσπέσιο απόσταγμα στέμφυλων ( τσίκουδα ), διαφανές σαν κρύσταλλο. Πίνεται σαν σφηνάκι. Προσοχή γιατί ζαλίζει τους ασυνήθιστους.
ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΟΙ ΠΡΟΟΡΙΣΜΟΙ Ή ΠΕΡΙΟΧΕΣ ΓΙΑ ΕΠΙΣΚΕΨΗ
να πίνω με αργό ρυθμό τη δίψα μου να σβήσει
Πλατεία Σπηλίου – Κεφαλόβρυση
Εδώ θα σταματήσετε σίγουρα! Κάτω από το ολόρθο βουνό Βορίζης, στο κέντρο πε-ρίπου του χωριού, έχει διαμορφωθεί ένας πολύ όμορφος χώρος. Μια μεγάλη, φροντισμένη, πανέμορφη πλατεία με δύο τεράστια υπεραιωνόβια πλατάνια, ένα μικρό καταρράκτη με γάρ-γαρο νερό και 25 γύψινες κεφαλές λιονταριών που από τα στόματά τους ρέουν πεντακάθαρα νερά ' είναι το στολίδι του χωριού μας.
Είναι άγνωστο από πού πηγάζουν όλα αυτά τα νερά. Υπάρχουν διάφορες σκέψεις και φήμες. Το σίγουρο είναι ότι καθαρότερο και αγνότερο νερό δε θα βρείτε όπως αποφάν- θηκε και το Γενικό Χημείο του κράτους ύστερα από ειδική εξέταση. Πρόκειται για φυσικό μεταλλικό νερό χωρίς επεξεργασία, πλούσιο σε σίδηρο, με σταθερή θερμοκρασία 13ο C σε όλη τη διάρκεια του έτους και με ποσότητα που ελάχιστα επηρεάζεται σε χρονιές ξηρασίας.
Λοιπόν; Είναι ή όχι ευλογημένη περιοχή; Σπεύστε ν' απολαύσετε όχι μόνο το τοπίο, αλλά και το σπηλιανό νερό. Ο Δήμος μας έχει φροντίσει για την εύκολη, αθόρυβη και άνετη βόλτα σας στην πλατεία. Πεζοδρομεί τον κεντρικό δρόμο από τις αρχές Ιουλίου ως τα τέλη Σεπτεμβρίου για τις ώρες 9:00μμ ως 13:00μμ. Τις ώρες αυτές τ' αυτοκίνητα εξυπηρετούνται από παρακαμπτήριο δρόμο. Σας περιμένουμε!!
Νερόμυλοι
Δε θα μπορούσαν βέβαια να λείπουν από το χωριό μας , το τόσο πλούσιο σε νερά , οι νερόμυλοι.
Οι μύλοι του Σπηλίου χρονολογούνται από πριν την Τουρκοκρατία, δηλαδή από την εποχή των Βενετών. Το 1929 λειτουργούσαν εφτά νερόμυλοι. Σήμερα σώζονται δύο απ' αυτούς που η θέα τους και μόνο αξίζει το ταξίδι σας μέχρι εδώ.
Ο μύλος , ο “Πρώτος”, έτσι ονομάζεται , βρίσκεται στη νότια πλευρά του δημοτι- κού σχολείου. Ένα μικρό δρομάκι, μέσα σε άγρια φύση, θα σας οδηγήσει εκεί.Προχωρώντας καμιά πενηνταριά μέτρα παρακάτω , στο ίδιο δρομάκι μέσα σε τέτοια βλάστηση που το κα-λοκαίρι δημιουργεί την αίσθηση ολόδροσης ζούγκλας, θα συναντήσετε το “Δεύτερο” ή “Με-σιακό” μύλο, που λειτουργούσε με το ίδιο νερό του “Πρώτου”. Τους δύο μύλους ενώνει ένα πανέμορφο λυγάτο, περιπλεγμένο με πυκνόφυλλους πετροκισσούς, που θα σας συντροφεύει στη διαδρομή.
Μέσα σε μια ονειρεμένη φύση, δύο χτίσματα, απομεινάρια μιας άλλης εποχής, θα σας κεντρίσουν το ενδιαφέρον και θα σας προβληματίσουν.
Άγιο Πνεύμα
Βόρεια του χωριού, πίσω και συνέχεια προς τα βορειοδυτικά του βουνού Βορίζη, βρίσκεται μια από τις γραφικότερες περιοχές του Σπηλίου, η τοποθεσία Λάππα. Ελιές , δρυ-γιάδες, κυπαρίσσια, σχίνα και πρίνοι ανθίζουν σε υψόμετρο 800μ. Ανάμεσα σ' αυτή την πλούσια βλάστηση σας περιμένει μια έκπληξη. Ένα μικρό, θαυματουργό, πολύ παλιό, ενετι-κής περιόδου ξωκκλήσι. Το Άγιο Πνεύμα. Το εκκλησάκι αυτό έχει συνδεθεί με συγκινητικότατους θρύλους και θαύματα. Λέ-γεται ότι εργάτες που έσκαβαν για να μεγαλώσουν τον περίβολο, βρήκαν οστά που ανέδιδαν μια υπέροχη ευωδιά σ' όλο το χώρο.
Αξίζει να επισκεφτείτε την περιοχή! Εκτός από το κατάφυτο τοπίο, το ιστορικό εκκλησάκι στον όμορφα διαμορφωμένο χώρο με τα ξύλινα παγκάκια και την πηγούλα παραδί-πλα, μπορείτε να δείτε δεξιά μετά το Άγιο Πνεύμα , στην περιοχή Κουρφόνερα, μια μεγάλη σπηλαιώδη τρύπα σαν πηγάδι. Αν σκύψετε και αφουγκραστείτε, θ' ακούσετε νερό να κατρα-κυλά ορμητικά και να φεύγει, χωρίς να βγαίνει σταγόνα προς τα έξω.
Άγιος Αντώνιος
Ένα παράξενο εκκλησάκι που σπάνια συναντά κανείς. Θα το βρείτε νοτιοανατολικά του χωριού, σε μια κατάσπαρτη ρεματιά, μικρό, γραφικό, χωμένο στο βαθούλωμα ενός βρά-χου. Οι Σπηλιανές που διακατέχονται από βαθιά πίστη το συντηρούν και το φροντίζουν με μεγάλη ευλάβεια. Σπάνια τα καντηλάκια του μένουν σβηστά. Επισκεφτείτε το και ανάψτε και εσείς το δικό σας κεράκι στη χάρη του “Άι-Αντώνη”.
Πανωχωριανή Βρύση
Αφού περάσετε το δρόμο που οδηγεί στο Κέντρο Υγείας, προχωρώντας ίσια πάνω το φιδωτό ανηφορικό δρόμο, θα συναντήσετε στ' αριστερά σας μια πηγή που το νερό της βγαίνει μέσα από μια παλιά γραφική βρύση, την Πανωχωριανή Βρύση. Στέκεται εκεί με τις πελεκητές της γούρνες, τους πέτρινους κρουνούς και τους σκαλιστούς της ρόδακες, χρόνια ατελείωτα τώρα, να διαλαλεί την παλιά δόξα που γνώρισε. Κάποτε χάριζε το νερό της στους κατοίκους του Πάνω – Χωριού μια και δεν υπήρχε σύγχρονη ύδρευση. Αξίζει να τη δείτε!!
Βίγλα
Ανηφορίζοντας ακόμη ψηλότερα, στο Πάνω Σπήλι, κάποια στιγμή ο ανηφορικός δρόμος κατηφορίζει απότομα και καταλήγει σε μια ισιάδα. Αυτή εδώ η τοποθεσία ονομάζεται “Βίγλα”, δηλαδή παρατηρητήριο. Εδώ θα ξετρελαθείτε με τη θέα. Θα νιώσετε σα να βρίσκεστε σε μπαλκόνι. Αφήστε τη ματιά σας να ταξιδέψει σ' όλα τα σημεία του ορίζο-ντα. Στα πόδια σας απλώνεται το Σπήλι. Στο βάθος μπορείτε να δείτε τις Σφακιανές Μαδά-ρες με τις λευκές τους κορυφές να οριοθετούν το κατάσπαρτο μ' ελιές λεκανοπέδιο. Σε μια άκρη της Βίγλας υπάρχει απότομος γκρεμός ύψους 100μ. Υπέροχος τόπος!!
Αγία Φωτεινή ή Αγία Φωτιά
Αξίζει να επισκεφτείτε αυτόν τον τόπο. Πρόκειται για μια τοποθεσία στην ανατολική έξοδο του χωριού. Εδώ υπάρχει το παλιό βυζαντινό ξωκκλήσι της Αγίας Φωτεινής που έχει δώσει τ' όνομά του στην ευρύτερη περιοχή.
Πολύ κοντά θα δείτε την πηγή Φλέγες με τα κρυστάλλινα νερά που κάποτε τα χρησιμοποιούσαν στον παρακείμενο μύλο. Σήμερα το νερό της πηγής, ολόδροσο το καλοκαί-ρι και αχνιστό το χειμώνα, κυλώντας σχηματίζει το γραφικότατο ποτάμι.
Όμως μεγαλύτερο ενδιαφέρον απ' όλα παρουσιάζει το λυγάτο του μύλου. Θα δεί-τε και θα θαυμάσετε ένα κτίσμα με σπάνια αρχιτεκτονική που είναι μεγάλο σε μήκος και στηρίζεται πάνω σε οχτώ αλυσιδωτές μεγάλες καμάρες. Σίγουρα δεν έχετε ξαναδεί κάτι παρόμοιο!!!
Τρυγιώδι - Καλλεργιανή
Πιο πάνω από την Αγιά Φωτιά υπάρχει μια πανοραμική τοποθεσία με τ' όνομα Τρυγιώδι. Εδώ βρίσκεται μια μεγάλη πηγή , η φημισμένη Καλλεργιανή Βρύση, μ'ένα περίεργο γεωφυσικό φαινόμενο. Το νερό της αναβλύζει μέσα από ένα μεγάλο βράχο ανοιγμένο στα δύο.
Πριν από πολλά πολλά χρόνια συνέβει το εξής περίεργο: ένας πελώριος βράχος ωθούμενος από την πίεση των νερών του υπεδάφους, άνοιξε στη μέση, “σχίστηκε” από πάνω ως κάτω και μέσα από το ρήγμα αυτό ξεπετάχτηκε νερό. Η βορεινή πλευρά αυτού του βράχου έμεινε κολλημένη στο λοφίσκο πίσω του και δε μετακινήθηκε. Η άλλη όμως, η νότια πλευρά του βράχου, άρχισε να γέρνει , ανεπαίσθητα βέβαια, αλλά σταθερά προς την απέναντι πλευρά. Το νερό που έβγαινε στην επιφάνεια σχημάτιζε μια μικρής έκτασης λιμνούλα.
Για την περιοχή αυτή κυκλοφορεί από στόμα σε στόμα ένας θρύλος που λέει ότι όταν τελικά πέσει αυτή η πλευρά του βράχου που γέρνει, θα σκοτώσει ένα “κοπέλι” με τα βό-δια του που εκείνη την ώρα θα περνά από κάτω. Δεν είστε περίεργοι να δείτε αυτή την παραξενιά της φύσης; Μη διστάσετε να πάτε ως εκεί!!
ΜΟΝΟΠΑΤΙΑ “ περπατώντας στο Σπήλι”
Αγαπάτε την πεζοπορία; Σας αρέσει η αναρρίχηση; Θέλετε να γνωρίσετε από κοντά τη σπάνια κρητική χλωρίδα; Εδώ είναι ο παράδεισος του πραγματικού περιηγητή , γεμά-τος πανέμορφες ορεινές διαδρομές.
Περπατήστε και σκαρφαλώστε. Είναι ένας πολύ καλός τρόπος για να γνωρίσετε το Σπήλι και την περιοχή τριγύρω. Η Κρήτη είναι ορεινό νησί. Αν δε γνωρίσετε τα βουνά της, πώς θα γνωρίσετε το χαρακτήρα και την προσωπικότητά της; Υπάρχουν δύο μονοπάτια Ε4, χαρακτηρισμένα από την Ευρωπαϊκή Ένωση. Ακολουθήστε τα μαύρα και κίτρινα σημάδια τους και ζήστε μοναδικές εμπειρίες.
ΔΙΑΔΡΟΜΗ 20:Έχει αφετηρία το Σπήλι και τελικό προορισμό το Γερακάρι. Το συ-νολικό μήκος είναι 18,50 χλμ και χρειάζονται περίπου 8 ώρες για να καλυφθούν. Η καλύτερη περίοδος για να διανύσετε αυτή την απόσταση είναι από Μάρτιο έως Οκτώβριο.
Στη διαδρομή αυτή θα συναντήσετε μικρά ξωκκλήσια, πολλές πηγές, το χείμαρρο του Κισσιανού Φαραγγιού, το χωριό Κισσός. Θα περάσετε από το βυζαντινό ναό του Αγίου Πνεύματος και μετά από μια σχετικά δύσκολη ανάβαση στο βουνό Κέδρος, θα φτάσετε σε υ-ψόμετρο 1776μ. Η πανοραμική θέα εδώ είναι φανταστική. Ολόκληρος σχεδόν ο νομός Ρεθύμνης απλώνεται μπροστά σας. Ανατολικά ο Ψηλορείτης, δυτικά τα Λευκά Όρη. Στην κορυφή υπάρχει και το μικρό εκκλησάκι της Ανάληψης. Κατηφορίζοντας στα 1500μ και περνώντας δίπλα από κερασιές, θα μπείτε στο Γερακάρι, ένα όμορφο, παραδοσιακό χωριό στη βό-ρεια πλαγιά του Κέδρου.
ΔΙΑΔΡΟΜΗ 19: Έχει αφετηρία το χωριό Αγκουσελιανά και τελικό προορισμό το Σπήλι. Πρόκειται για μα διαδρομή 13,3χλμ που καλύπτεται σε 4 ώρες, σε σχετικά ομαλό έδαφος με καμία δυσκολία.
Αφού διασχίσετε μικρά ρέματα κάτω από τον ίσκιο πλατανιών, μεγάλους ελαιώνες και αφού περάσετε έξω από εκκλησάκια, πέτρινες βρύσες και εικονοστάσια, θα φτάσετε στο Μιξόρρουμα , όπου θα συναντήσετε δεντρόφυτη περιοχή γεμάτη από πουλιά.Διασχίζοντάς τη θα φτάσετε στο Σπήλι, στους παλιούς νερόμυλους κάτω από το δημοτικό σχολείο.
Δυο μονοπάτια , δυο διαφορετικές διαδρομές. Η διαδρομή 20 , πιο δύσκολη , πιο απαιτητική. Η διαδρομή 19 ,πιο εύκολη και ομαλή. Όποια από τις δύο κι αν ακολουθήσετε, η εμπειρία θα σας μείνει αξέχαστη.
"Ερημοκαταλύματαπόρτες μανταλωμένες
απού βαστάτε θύμησες στς αγκάλες σας κλεισμένες." ( Σημισακογιώργης)
Ξέρετε κάτι; Κρήτη δεν είναι μόνο ακτές και παραλίες. Υπάρχουν γωνιές ήσυχες και απόμερες με μια διαφορετική ποιότητα ζωής. Μια απ’ αυτές είναι και το χωριό μας.
Το Σπήλι έχει διατηρήσει τη γαλήνη του και τον αυθεντικό παραδοσιακό χαρακτήρα του. Περπατήστε στ’ ανηφορικά καλντερίμια του, περιπλανηθείτε στα πλακόστρωτα σοκάκια του, «ξεναγηθείτε» στις γειτονιές του με τα ωραιότατα σπίτια που έχουν οικοδομήσει ή αναπαλαιώσει οι ντόπιοι. Δείτε τις στέγες με τα κεραμίδια, τους πετρότοιχους, τα πηγάδια, απομεινάρια μιας άλλης εποχής που απλά, σοφά και μετρημένα στέκονται χωρίς να ενοχλούν το φυσικό τοπίο.
Στην περιοχή Χάνι θα θαυμάσετε ένα μεγάλο κτιριακό συγκρότημα, το οποίο έχει χαρακτηριστεί από το Υπουργείο Πολιτισμού ως «διατηρητέο μνημείο του Σπηλίου». Πρόκειται για το αρχοντικό των Τσουδερών. Λέγεται ότι κατοικούνταν τουλάχιστον από το 1840 και ότι πολλές προσωπικότητες πέρασαν από τα δώματά του. Στην περιπλάνησή σας θα ανακαλύψετε και το αρχοντικό του Προκόπη Προκοπάκη, ένα διώροφο κτίσμα των αρχών του αιώνα. Εντυπωσιακό κτίριο εκκλησιαστικής αρχιτεκτονικής είναι και το οίκημα που στεγάζει το Κέντρο Υγείας. Στο Κάτω χώρι στέκει ακόμη καλοσυντηρημένο το σπίτι του Σπηλιανού Ιερέα «παπά Χαράλαμπου» με τα 12 παιδιά. Είναι αυτό που έδωσε και την ονομασία Παπαδιανά στην περιοχή.
Η βόλτα σας στις γειτονιές μας θα σας χαρίσει μια μοναδική αίσθηση επιστροφής σε κάτι γλυκό και όμορφο. «Οπλιστείτε» με τις φωτογραφικές μηχανές σας και προσπαθήστε να «φυλακίσετε» αυτή την αίσθηση.
ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗ ΖΩΗ
"Θεάνθρωπε αναστήνεσαι κι όλοι σε προσκυνούμε
κι εις τις δύσκολες στιγμές πάντα σε προσκαλούμε."
Οι Σπηλιανοί εκτός από φιλόξενοι, γλεντζέδες, καλοφαγάδες, πότες, εργατικοί, παραδοσιακοί, φυσιολάτρες και μουσικόφιλοι είναι και πάρα πολύ ευσεβείς άνθρωποι. Αυτή τη χριστιανική τους προσήλωση την καταμαρτυρούν οι 21 εκκλησίες, νέες και παλιές, που υπάρχουν είτε μέσα στο Σπήλι, είτε στην εξοχική περιφέρειά του.
Το στολίδι, βέβαια, του χωριού είναι η Ιερά Μητρόπολη Λάμπης, Συβρίτου και Σφακίων, η οποία έχει την έδρα της εδώ από το 1936. Πρόκειται για ένα μεγαλοπρεπέστατο οίκημα, οίκος διαμονής του εκάστοτε επισκόπου, που εκπλήσσει τον κάθε επισκέπτη. Σ’ αυτήν ανήκουν οι επαρχίες Αγ. Βασιλείου, Αμαρίου και Σφακίων με Μητροπολίτη τον κ.Ειρηναίο, ο οποίος μέχρι σήμερα με σύνεση, ιερό ενθουσιασμό και αποτελεσματικότητα ποιμαίνει την Ιερά Μητρόπολη.Οι τομείς δράσης της είναι πολλοί και ποικίλλοι. Ένας από αυτούς είναι και ο λειτουργικός-λατρευτικός για την κάλυψη των θρησκευτικών αναγκών του χώρου ευθύνης της. Ένας άλλος πολύ σημαντικός είναι ο κοινωνικός χαρακτήρας που έχει. Βοηθάει τους νέους στις σπουδές τους και ενισχύει τους οικονομικά ασθενείς. Έχει δημιουργήσει και ίδρυμα για την περίθαλψη και την αποκατάσταση αυτών που πάσχουν από χρόνιες καταστάσεις. Διανέμει καθημερινά συσσίτιο σε γέροντες και ανήμπορους. Λειτουργει σ’ αυτήν σχολή εκμάθησης μουσικών οργάνων κρητικών και μη. Η Μητρόπολη έχει και εκδοτική-μορφωτική δράση. Εκδίδει διμηνιαίο περιοδικό ποικίλης ύλης με τίτλο «ΟΡΘΟΔΟΞΟ ΜΗΝΥΜΑ» και ημερολόγιο τσέπης, τα οποία διανέμονται δωρεάν.
Πέρα, όμως, από τη Μητρόπολη είπαμε ότι στο Σπήλι υπάρχουν πολλές εκκλησίες εκ των οποίων κάποια είναι ξωκκλήσια. Έτσι, λοιπόν, θα βρείτε πολλά τέτοια στις κορυφές των βουνών, στις άκρες ορεινών μονοπατιών, κοντά στις πηγές και μέσα στα δάση. Συνήθως είναι πέτρινα με μοναδικές τοιχογραφίες που εμπνέουν δέος, αν και κάποιες έχουν ξεθωριάσει ή έχουν κακοποιηθεί την περίοδο της τουρκικής κατοχής.
Ας ξεκινήσουμε, λοιπόν, την καταγραφή μας, γιατί πιστέψτε μας είναι πολλά.
Άγιος Αντώνης : βλέπε τουριστικούς προορισμούς
Μιχαήλ Αρχιστράτηγος : Βυζαντινό εκκλησάκι, ερειπωμένο, νότια του χωριού, πηγαίνο- ντας προς το χωριό Μουρνέ.Μόνο μια πέτρα μαρτυρά την ύπαρξή του.
Άγιοι Απόστολοι : γραφικό ξωκκλήσι, ανατολικά του Σπηλίου, στα σύνορα με το χωριό Κισσός.
Άγιος Γεώργιος : κατάγραφο μικρό εκκλησάκι του 11ου αιώνα που βρίσκεται μέσα στον αύλειο χώρο του γυμνασίου και του λυκείου Σπηλίου.
Άι-Γιάννης ο Θεολόγος : νεόχτιστο ξωκκλήσι στην περιοχή της Αγ. Φωτιάς, βορειοανατολικά του χωριού, πάνω στον κεντρικό δρόμο.
Άγιος Δημήτριος : μικρό ξωκκλήσι , βορειοδυτικά του Σπηλίου, στην περιοχή Χάσικα.
Άγιος Κύριλλος : ξωκκλήσι ανάμεσα στο Σπήλι και στα Δαριβιανά.
Άγιος Κωνσταντίνος : καινουργιοχτισμένη μικρή εκκλησία δίπλα στο κοιμητήριο του κάτω χωριού
Μεταμόρφωση του Σωτήρος : τοιχογραφημένος Βυζαντινός ναός του 11ου αιώνα που βρίσκεται στο κοιμητήριο του Πάνω- Χωριού.
Ιερός Ναός Αποστόλου και Παύλου : o Μητροπολιτικός ναός του Σπηλίου, ο οποίος άρχισε να λειτουργεί το 1961. Φαντάζει στο κέντρο του χωριού μεγαλόπρεπος, γιατί είναι πολύ φροντισμένος.
Άγιο Πνεύμα : βλέπε τουριστικούς προορισμούς
Άγιος Παντελεήμονας :ο ιερός ναός όπου εκκλησιάζονται οι κάτοικοι των Δαριβιανών
Παναγία : βρίσκεται στο Πάνω-Χώρι και πριν ήταν ένα τοιχογραφημένο βυζαντινό εκκλησάκι του 11ου αιώνα. Σήμερα σώζεται μόνο ένα μέρος του όρθιο, όπου διακρίνονται μορφές αγίων. Η ανακαίνιση και το μεγάλωμα του ναού έγινε το 1904 μα τα υλικά της παλιάς εκκλησίτσας. Οι Σπηλιανοί φρόντισαν να μην πεταχτεί ούτε πέτρα. Στη μέση δεσπόζει ένας πλάτανος που προσφέρει τη δροσερή σκιά του σε όποιον επισκεφτεί την εκκλησία.
Παναγία Δενδρικά:αξιόλογο ξωκκλήσι προς Μουρνέ με σπουδαίες τοιχογραφίες και αγιο-γραφίες.
Άγιος Ραφαήλ : πρόκειται για την καινουργιοχτισμένη εκκλησία που δεσπόζει στο λόφο της Μητρόπολης , έργο ζωής του Μητροπολίτη κ.Ειρηναίου, η οποία εγκαινιάστηκε το 1995. Ο Άγιος Ραφαήλ είναι το κέντρο ομώνυμης μονής.
Άγιος Στέφανος : γραφικό θαυματουργό εκκλησάκι, νότια του χωριού, ανάμεσα σε καρπο-
φόρα δέντρα και τρεχούμενα νερά. Ξαναχτίστηκε στη θέση του παλιού πριν από 120 χρόνια.
Τίμιος Σταυρός : βρίσκεται στα Δαριβιανά στην περιοχή Μπομπόρη.
Αγία Φωτεινή ή Αγία Φωτιά : βλέπε τουριστικούς προορισμούς
Δίκλιτος ναός Αγίου Θεοδώρου και Αγίου Χαραλάμπους : βρίσκεται στο Κάτω-Χώρι, απέναντι από τον ΟΤΕ. Έχει ένα θαυμάσιο ξυλόγλυπτο τέμπλο, οι εικόνες του οποίου είναι άριστης βυζαντινής τέχνης της Κρητικής Σχολής του 19ου αιώνα. Ένα μέρος του ιερού είναι τοιχογραφημένο, ενώ διαθέτει ένα θαυμάσιας τέχνης καμπαναριό στυλ μπαρόκ.
Στα πλαίσια αυτού του θρησκευτικού πνεύματος που υπάρχει στο Σπήλι, θα βρείτε σ’ αυτό και ένα Εργαστήρι Αγιογραφίας, Ψηφιδωτών και Συντήρησης Έργων Τέχνης του Μανώλη Ρουκουδάκη. Εκεί, εκτός του ότι μπορείτε να συντηρήσετε οποιαδήποτε εικόνα έχετε, μπορείτε να αγοράσετε και θαυμάσιες αγιογραφίες και ψηφιδωτά της αρεσκείας σας.
Στην περιήγησή σας , λοιπόν , στο Σπήλι μην ξεχάσετε ν’ ανάψετε κι ένα κερί σε μία από τις πολλές εκκλησίες του και ΒΟΗΘΕΙΑ ΣΑΣ!!!
«Ο Θεός είναι ψηλά , μόνο βλέπει χαμηλά»
ΑΣΧΟΛΙΕΣ – ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΑ
"Σκάφτω τ’ αμπέλι τση χαράς δίχως να ξαποστάσω
μα δε θυμούμαι και ποτέ ρόγα να δοκιμάσω." ( Σημισακογιώργης)
Εργασία και χαρά πάνε μαζί ; Ρωτήστε τους Σπηλιανούς να σας πούνε. Καλόκαρδοι, φιλοξενοι και φιλοπρόοδοι οι κάτοικοι του χωριού δουλεύουν σκληρά διαιωνίζοντας τα πιο παραδοσιακά επαγγέλματα, τη γεωργία, την κτηνοτροφία και το εμπόριο.
Η γεωργία , αν και έχει χάσει αρκετό έδαφος, διατηρεί τα πρωτεία στη σπηλιανή οικονομία. Υπάρχουν μικρές γεωργικές εκτάσεις όπου καλλιεργούνται φρούτα, κηπευτικά και λαχανικά που είναι από τα νοστιμότερα στην Κρήτη. Οι απόλυτοι κυρίαρχοι όμως στη σπηλιανή γεωργία είναι οι ελαιοκαλλιέργειες από τις οποίες παράγεται το ελαιόλαδο, ένα από τα καλύτερα της Ευρώπης, στο οποίο στηρίζεται η κρητική διατροφή. Σημαντική θέση κατέχει και η αμπελοκαλλιέργεια που δίνει εξαιρετικά σταφύλια για την παραγωγή ρακής και κρασιού ποικιλίας Λιάτικο.
Η κτηνοτροφία είναι εξίσου ανεπτυγμένη με τη γεωργία και εξακολουθεί να γίνεται με παραδοσιακές μεθόδους. Είναι πολλοί αυτοί που βόσκουν πρόβατα και κατσίκες σε μεγάλα ή μικρά κοπάδια στα ημιορεινά ή ορεινά βοσκοτόπια και εξασφαλίζουν το γάλα και το κρέας τους, ενώ εκμεταλλεύονται το μαλλί από τα ζώα τους πουλώντας το.
Τα τελευταία χρόνια πάρα πολλοί, κυρίως νέοι, ασχολούνται με τον τουρισμό. Στο Σπήλι έχουν γίνει αρκετά επιδοτούμενα προγράμματα αγροτικού τουρισμού με τα οποία χτίστηκαν αρκετές ξενοδοχειακές μονάδες, μαγαζιά με κρητικά παραδοσιακά προϊόντα, ζαχαροπλαστεία, ταβέρνες, σούπερ-μάρκετ, εμπορικά και τουριστικά καταστήματα που ικανοποιούν τις απαιτήσεις και των πιο απαιτητικών τουριστών.
Επειδή το Σπήλι είναι πρωτεύουσα του Δήμου Λάμπης λειτουργούν πολλές υπηρεσίες, οι οποίες εξυπηρετούν και όλα τα χωριά. Έτσι, λοιπόν, εδώ μπορείτε να βρείτε Αγροτική Τράπεζα, ταχυδρομείο, ΟΤΕ, ΔΕΗ, αστυνομία, ειρηνοδικείο, κέντρο υγείας, αγρονομείο, κτηνιατρείο, γραφείο γεωργίας, υποθηκοφυλακείο, συμβολαιογραφείο. Υπάρχουν επίσης παιδικός σταθμός, νηπιαγωγείο, δημοτικό σχολείο, γυμνάσιο, λύκειο, ξενόγλωσσα φροντιστήρια αγγλικών και γερμανικών και κέντρο εκμάθησης υπολογιστών.
Για το τέλος αφήσαμε το εμφιαλωτήριο που σκοπεύει να φτιάξει ο Δήμος στην Αγία Φωτιά, εκμεταλλευόμενος τις ζωτικές προνομιούχες πηγές της περιοχής.
Τα νερά του Σπηλίου , τελικά , είναι όντως πηγή ζωής και για το χωριό και για τους κατοίκους του.
“Απ' το θέρος ως τσ' ελιές, δεν απολείπουν οι δουλειές.”
ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ – ΗΘΗ ΚΑΙ ΕΘΙΜΑ
"Τα ήθη με τα έθιμα και τη λαογραφία
έχουνε μάνα κι αδελφή τη λαϊκή σοφία." ( Σημισακογιώργης)
Η γραφικότητα του Σπηλίου σε ένα μεγάλο βαθμό οφείλεται στο ότι οι Σπηλιανοί αφοσιωμένοι στην παράδοση , έχουν διατηρήσει πολλά τοπικά έθιμα. Θα κάνουμε όμως αναφορά μόνο σ’ αυτά που μπορείτε να «ζήσετε» κατά την τουριστική περίοδο.
Αν είστε , λοιπόν, πασχαλινοί τύποι ένα χριστιανικό έθιμο, το κάψιμο του Ιούδα, την παραμονή της Ανάστασης, θα σας ενθουσιάσει. Τα παιδιά του χωριού μαζεύουν από νωρίς ξύλα , τα τοποθετούν στον αύλειο χώρο του ναού της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, η οποία βρίσκεται στο Πάνω-Χώρι, φτιάχνουν κι ένα σκιάχτρο – ομοίωμα του Ιούδα και τον καίνε αφού πάρουν το Άγιο Φως και μετά το Χριστός Ανέστη , δηλαδή λίγο μετά τις 12 τα μεσάνυχτα. Σίγουρα θα καλοπεράσετε και θα φύγετε με μερικά κιλά παραπάνω, αν κάνετε Πάσχα στο Σπήλι.
Κατά τη διάρκεια του Μαϊου και του Ιουνίου οι κτηνοτρόφοι του χωριού είναι υποχρεωμένοι να κουρέψουν τα πρόβατά τους, να κάνουν δηλαδή τη λεγόμενη κουρά. Αυτό γίνεται για να μην ζεσταίνονται τα πρόβατα εν όψει του καλοκαιριού και για να τα απαλλάξουν από τυχόν ζωϋφια που βρίσκονται μέσα στο μαλλί τους. Η διαδικασία αυτή μετατρέπεται σε μια «γιορτή». Φίλοι και συγγενείς ψήνουν , πίνουν και γλεντάνε. Η κουρά των προβάτων είναι μια διαδικασία πάρα πολύ παραδοσιακή, την οποία θα χαρείτε ιδιαίτερα γιατί πρώτον θα έρθετε σε επαφή με τη φύση μιας και γίνεται έξω στα ποιμνιοστάσια, δεύτερον θα φάτε και θα πιείτε και τρίτον θα γνωρίσετε αυθεντικούς Κρητικούς με λίγο πρωτόγονη ίσως συμπεριφορά.
Άλλη μια «γιορτή» που κάνουν εδώ στο Σπήλι προς το τέλος της τουριστικής περιόδου δηλαδή τον Οκτώβριο και το Νοέμβριο είναι η παραγωγή της ρακής. Αυτή παράγεται επαγγελματικά ή ερασιτεχνικά σε μικρά παραδοσιακά αποστακτήρια στις αυλές των σπιτιών. Αυτά είναι τα λεγόμενα ρακοκάζανα.Να ξέρετε ότι είστε πάντα ευπρόσδεκτοι σε ένα ρακοκάζανο και θα περάσετε σίγουρα καλά, αφού γύρω από το καζάνι μαζεύονται παρέες που τραγουδάνε, τρώνε και πίνουν τη ρακή που παράγεται. Αυτό που θα χαρείτε ιδιαίτερα είναι οι μεζέδες που ψήνονται στη στάχτη από τη φωτιά που ανάβει κάτω από το καζάνι.Αν σας προσφέρουν ρακί , εσείς που δεν είστε μεγάλοι πότες, περιοριστείτε μόνο στο ένα ποτηράκι, γιατί οποιαδήποτε άλλη ποσότητα μπορεί να γίνει επικίνδυνη!
Ανάλογη ατμόσφαιρα θα συναντήσετε και στους γάμους.Θα είστε ιδιαίτερα τυχεροί αν σας τύχει να παρευρεθείτε σε κάποιον, γιατί να ξέρετε ότι, παρόλο που δε θα είστε καλεσμένοι, θα είστε σίγουρα καλοδεχούμενοι.Εδώ στο Σπήλι όλοι οι γάμοι γίνονται με παραδοσιακό τρόπο.Αμέσως μετά την τελετή πάνε όλοι στο κέντρο , όπου θα γίνει το τραπέζι. Πριν αρχίσει το γλέντι η μητέρα του γαμπρού ταϊζει τη νύφη μελοκάρυδο, ένα παρασκεύασμα από μέλι και καρύδια, πεντανόστιμο και γλυκύτατο.Αυτό το τρώνε για να στάζει το στόμα τους μέλι και να μην ακουστεί ποτέ κακή κουβέντα από κανένα. Ακολουθεί τρικούβερτο γλέντι με χορό και άφθονο φαγοπότι και όποιος αντέξει!Καλή διασκέδαση!!
Αυτές είναι λίγες μόνο από τις παραδόσεις που τηρούν οι Σπηλιανοί. Υπάρχουν και ένα σωρό άλλες, όπως ο Κλήδονας, ανήμερα της γιορτής του Άι-Γιάννη του Ριζικάρη, στις 24 Ιουνίου, όπου ανύπαντρα κορίτσια μαθαίνουν το ριζικό τους, δηλαδή ποιον θα παντρευτούν ,τα Χριστουγεννιάτικα κάλαντα , έθιμα που αναβιώνουν τις Απόκριες και την Καθαρή Δευτέρα και πολλά ακόμα που θα χρειάζονταν σελίδες και σελίδες για να περιγραφούν.
Στα πλαίσια όλου αυτού του παραδοσιακού κλίματος που υπάρχει στο Σπήλι, οι γυναίκες του χωριού έχουν ιδρύσει το Σύλλογο Γυναικών , ο οποίος έχει το δικό του διώροφο ιδιόκτητο οίκημα που μπορείτε να το επισκεφτείτε και να πάρετε από το ισόγειό του μία γεύση παραδοσιακού σπιτιού.
Όπως θα καταλάβατε το Σπήλι είναι η πηγή των εθιμοτυπικών παραδόσεων. Μην παραλείψετε, λοιπόν , να περάσετε από εδώ κατά τη διάρκεια των διακοπών σας. Ποιος ξέρει τι σας επιφυλάσσει η τύχη σας και σε ποιο έθιμο θα γίνετε θεατές!!
Το Σπήλι στο χάρτη
“Γλυκά που βγαίνει απ' το βουνό στο Σπήλι το φεγγάρι
και λαμπυρίζει στο νερό και του εδίνει χάρη.“
Εδώ θα βρείτε το Σπήλι, το Ρεθεμνιώτικο κεφαλοχώρι. Είναι πρωτεύουσα του δήμου Λάμπης. Βρίσκεται πάνω στον κεντρικό οδικό άξονα, στο κέντρο του νομού Ρεθύμνης, 27 χλμ από το Ρέθυμνο και 25 χλμ από τις νότιες παραλίες του νησιού(Αγ.Γαλήνη, Πλακιάς). Καταλαμβάνει αρκετά μεγάλη επιμήκη, μάλλον, έκταση 16τ.χλμ, με μέσο σταθμικό υψόμετρο 430μ.
Είναι ημιορεινός παραδοσιακός οικισμός, κτισμένος στους πρόποδες του όρους Βορίζης (930μ ύψος) που πήρε το όνομα του από τη γεωγραφική θέση του, δηλαδή ριζωμένο βόρεια. Το όρος Βορίζης είναι προέκταση του βουνού Κέδρος.
Το Σπήλι σήμερα έχει 600 κατοίκους μαζί με το γειτονικό οικισμό, τα Δαριβιανά, με τον οποίο αποτελούν μια κοινότητα.
Ο μεσογειακός χαρακτήρας του κλίματος
Το « εύκρατο μεσογειακό» κλίμα με τα δροσερά καλοκαίρια και τις πλούσιες βροχοπτώσεις εξασφαλίζει ιδανικές θερμοκρασίες από 14ο c ως 29ο c το καλοκαίρι, σε όλη γενικά την Κρήτη.
Εξαιτίας του εδαφικού της ανάγλυφου η Κρήτη χωρίζεται σε τρεις βασικές περιοχές με διαφορές στις κλιματολογικές τους συνθήκες¨ βόρειες ακτές, νότιες ακτές και ορεινές περιοχές.
Το Σπήλι ανήκει στις ορεινές περιοχές. Η διαμονή σας το καλοκαίρι εδώ θα είναι δροσερή και ευχάριστη. Το φθινόπωρο θα δείτε τις αλλαγές της φύσης. Επισκεφτείτε μας χειμώνα. Θα συναντήσετε χιόνι στις κορφές των βουνών μας και θερμοκρασίες χαμηλές αλλά ανεκτές. Η πλούσια χλωρίδα της περιοχής μας την άνοιξη θα σας ενθουσιάσει με τα χρώματα και τ’ αρώματά της.
(γεωγραφικό μήκος : 024Ε032 - γεωγραφικό πλάτος:035Ν13)
Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ ΜΑΣ
( ιστορία 1000 χρόνων )
"Θα το βρούμε εκεί χτισμένο κατ’ απ’ το ψηλό βουνό
το σεμνό το Πανωχώρι και το κάτω το χωριό"
Το Σπήλι, ο δικός μας τόπος, έχει μια ιστορία 1000 χρόνων περίπου.
Δεν είναι περίεργο, λοιπόν, που οι κάτοικοι είναι περήφανοι για την καταγωγή τους. Υπάρχουν πολλές εκδοχές για την προέλευση του ονόματος του χωριού.
Η πιθανότερη είναι ότι προέρχεται από τις πολλές σπηλιές που βρίσκονται στην περιοχή γύρω του και κυρίως από τη σπηλιά που βρίσκεται στο βορειοδυτικό τμήμα του χωριού, στην περιοχή Περιστερές που λέγεται και Σχίσμα.
Άλλη εκδοχή για την προέλευση του ονόματός του είναι ότι οφείλεται στη «σπηλαιώδη» θέα που βλέπει κανείς απ’ αυτό. Η ύπαρξη του Σπηλίου χρονολογείται κατά μία παράδοση από τη Β’ Βυζαντινή περίοδο. Δεν υπάρχουν, βέβαια, στοιχεία που να το αποδεικνύουν αυτό, παρά μόνο πέντε εκκλησίες που σώζονται, των οποίων οι τοιχογραφίες είναι καθαρά Βυζαντινής τεχνοτροπίας και κατά τον ιστορικό Στ. Σπανάκη είναι κτίσματα του 10ου περίπου αιώνα.
Το βέβαιο είναι ότι επί ενετικής εποχής – και γι’ αυτό υπάρχουν πολλές αποδείξεις – το Σπήλι ήταν σε ζωή και μάλιστα πολύ ανεπτυγμένη. Άλλωστε το έμβλημα του Σπηλίου, η κρήνη με τις κεφαλές λιονταριών, είναι ενετικό σύμβολο. Το κεφαλοχώρι στην εποχή των Ενετών αποτελείτο, όπως και τώρα, από δύο οικισμούς, το σημερινό επωνομαζόμενο Πανωχώρι και το Κατωχώρι. Δείγματα από ενετικά αρχοντικά μπορείτε να δείτε και σήμερα, μιας και κάποια έχουν αναπαλαιωθεί, κυρίως στο Πανωχώρι, όπου έμεναν οι Ενετοί. Ιστορικά το Σπήλι από τα χέρια των Ενετών περνάει στα χέρια των Τούρκων. Ποτέ δεν έλειψαν οι συνεχείς αγώνες και οι επαναστάσεις από μέρους των Σπηλιανών στην προσπάθειά τους να πατάξουν τον τούρκικο ζυγό γιατί η περήφανη ψυχή τους και το αίσθημα ελευθερίας που τους διακατέχει δεν τους άφηναν να μείνουν με σταυρωμένα χέρια.Γενικότερα Σπηλιανοί πήραν μέρος και έδωσαν τη ζωή τους σε όλους τους αγώνες του έθνους μας (Βαλκανικοί πόλεμοι, Μικρά Ασία, Αλβανικό μέτωπο). Κατά τη διάρκεια της Γερμανικής κατοχής η συμμετοχή των χωριανών στο αντάρτικο ήταν μέγιστη. Παρόλα αυτά το χωριό δεν καταστράφηκε από τους κατακτητές, όπως αναφέρουν μαρτυρίες παλαιότερων, διότι το προστάτευε ανώτερος Γερμανός αξιωματικός τον οποίο, δίχως να γνωρίζουν την ιδιότητά του, είχαν περιθάλψει οι χωριανοί σε τραυματισμό του από την πτώση του αεροπλάνου του μαζί με άλλους γερμανούς στρατιώτες. Έτσι ίσως εξηγείται το γεγονός ότι το χωριό εκείνα τα χρόνια είχε φτάσει στη μεγαλύτερη ακμή του, αριθμώντας περίπου 1000 κατοίκους. Συνέβαλλε βέβαια σ’ αυτό ότι είχε γίνει και πρωτεύουσα της επαρχίας.
Με το τέλος των απανωτών πολέμων το Σπήλι, όπως κι όλη γενικά η ελληνική ύπαιθρος, άρχισε να φθίνει σταδιακά, σε συνδυασμό με τη συνεχιζόμενη μετανάστευση των παιδιών του, που άνοιξαν πανιά για εξεύρεση καλύτερης τύχης. Το κακό άρχισε να μετριάζεται με την πλήρωση της χηρεύουσας μητροπολιτικής έδρας Λάμπης και Σφακίων από τον εμπνευσμένο και δυναμικό μητροπολίτη , Ισίδωρο Ρουσοχατζάκη (1956-1968), που με μια αποφασιστική προσπάθειά του αναγέννησε το χωριό.
Οι Σπηλιανοί αναθάρρεψαν έτσι, σταμάτησαν τη φυγή κι ύστερα από την ηλεκτροφώτιση του χωριού νέοι ορίζοντες ανοίχτηκαν κι άρχισε ολοταχώς η πρόοδός του, η οποία συνεχίστηκε και συνεχίζεται μέχρι και σήμερα.
Και μόνο για να ζήσετε, νοερά έστω, όλη αυτή την ιστορία του τόπου μας, δεν αξίζει να μας επισκεφτείτε;; Θα ζωντανέψουν θύμησες και αναμνήσεις επισκεπτόμενοι χαρατηριστικά μέρη που φέρουν το στίγμα της ιστορίας τόσων χρόνων!!! Σας περιμένουμε, για να τα ξαναθυμηθούμε παρέα, γιατί η ιστορία ενός τόπου είναι ο πολιτισμός του!!
Ιστορικά στοιχεία Αρχικής αναγνώρισης
Κοινότητα Σπηλίου, Δ/γμα 26/1/1925, ΦΕΚ Α΄ 27/1925
Έδρα: Σπήλι.
Αρχικοί Συνοικισμοί: Σπήλι, Καρήνες, Δαριβιανά.
Σημερινοί Συνοικισμοί: Σπήλι, Δαριβιανά.
Προσαρτήσεις: Ο Συνοικισμός «Δαριβιανά», αποσπάστηκε από την Κοινό-τητα Λαμπηνής, Δ/γμα 12/3/1940, ΦΕΚ Α΄ 97/1940.
Αποσπάσεις: Ο Συνοικισμός «Καρήνες» αναγνωρίστηκε σε Κοινότητα, Δ/γμα 6/9/1925, ΦΕΚ Α΄ 260/1925. Ο Συνοικισμός «Δαριβιανά» προσαρτήθηκε στην Κοινότητα Λαμπηνής, Δ/γμα 12/1/1931, ΦΕΚ Α΄ 12/1931.
Πληθυσμός: (1928): Σπήλι 823, Δαριβιανά 136, (1940): Σπήλι 826, Δαριβιανά 149, (1951): Σπήλι 765, Δαριβιανά 123, (1961): Σπήλι 723, Δαριβιανά 102, (1971): Σπήλι 789, Δαριβιανά 107, (1981): Σπήλι 657, Δαριβιανά 89.
Διατελέσαντες Πρόεδροι Κοινότητας από το 1926 έως σήμερα.
1. Λουλουδάκης Νικόλαος του Γεωργίου από 17/1/1926 έως 10/4/1927.
2. Στεφανουδάκης Χαράλαμπος του Στεφάνου από 11/4/1927 έως 1/9/1928.
3. Δαμβακάκης Γεώργιος του Γρηγορίου από 2/9/1928 έως 9/9/1929 και από 30/3/1968 έως 31/12/1972.
4. Καπετανάκης Πολύδωρος του Αντωνίου από 1/9/1930 έως 31/8/1931.
5. Ταταράκης Εμμανουήλ του Βασιλείου από 1/9/1931 έως 31/8/1932, από 1/4/1934 έως 31/12/1934 και από 3/9/1944 έως 31/12/1945.
6. Βρυλλάκης Κωνσταντίνος του Γεωργίου από 1/9/1932 έως 30/3/1934.
7. Σαββάκης Γεώργιος του Ζαχαρία από 1/1/1935 έως 31/12/1935 και από 18/6/1943 έως 2/9/1944.
8. Τζανακάκης Κωνσταντίνος του Ιωάννου από 1/1/1936 έως 31/12/1936 και από 28/5/1947 έως 30/4/1951.
9. Καλογρίδης Αλέξανδρος του Ιωάννου από 1/1/1937 έως 17/6/1943.
10. Κουρκουλός Παύλος του Γεωργίου από 10/9/1929 έως 31/8/1930 και από 1/1/1946 έως 27/5/1947.
11. Καλογρίδης Στυλιανός του Αλεξάνδρου από 20/5/1951 έως 31/12/1952 και από 17/5/1959 έως 15/8/1964.
12. Σαββάκης Στέφανος του Μανούσου από 1/1/1953 έως 31/12/1953.
13. Ταταράκης Ιωάννης του Εμμανουήλ από 1/1/1954 έως 11/3/1959.
14. Προκοπάκης Μιχαήλ του Προκόπη από 16/8/1964 έως 9/1/1968.
15. Μπριλλάκης Σταύρος του Ιωάννου από 1/1/1973 έως 30/9/1974.
16. Τζανακάκης Άγγελος του Ιωάννου από 1/5/1975 έως 31/12/1978.
17. Λουλούδης Δημήτριος του Στεφάνου από 1/1/1979 έως 31/12/1986.
18. Κουμεντάκης Εμμανουήλ του Γεωργίου από 1/1/1987 έως 31/12/1998.
Δημοτικό Σχολείο - Δάσκαλοι
Από το αρχείο του Δημοτικού Σχολείου Σπηλίου φαίνεται, ότι λειτούργησε για πρώτη φορά το σχολείο, το σχολικό έτος 1899-1900, ως Διτάξιο Δημοτικό Σχολείο Σπηλίου.
Το πρώτο όνομα δασκάλου που συναντάμε είναι Κουνούπα Ευαγγελία.
Από το 1910 μέχρι το 1931 υπηρέτησαν οι δάσκαλοι:
Δρανδάκης Κωνσταντίνος
Καλογρίδης Αλέξανδρος
Παπαδάκη Γεωργία
Από το 1931 μέχρι το 1950 υπηρέτησαν οι δάσκαλοι:
ιδάκης Κωνσταντίνος
Τσουδερός Ιωάννης
Μαραγκουδάκης Α.
Δριδάκης Α.
Σαββάκης Ιωάννης
Από το 1950 μέχρι το 1960 υπηρέτησαν οι δάσκαλοι:
Ζακάκη Ευαγγελία
Δριδάκη Παγώνη
Σταματογιαννάκης Ιωάννης
Απανωμεριτάκης Κωνσταντίνος
Παπαδάκης Γεώργιος
Βιτωράκης Εμμανουήλ
Μαρούλη Αδαμαντία
Παπαδάκη Ευαγγελία
Βιτωράκη Ευαγγελία
Από το 1960 μέχρι το 1970 υπηρέτησαν οι δάσκαλοι:
Μαρούλη Αδαμαντία
Βιτωράκης Εμμανουήλ
Δριδάκη Παγώνη
Σπιταδάκη Αντιγόνη
Από το 1970 μέχρι το 1980 υπηρέτησαν οι δάσκαλοι:
Σπιταδάκη Αντιγόνη
Βιτωράκης Εμμανουήλ
Μαρούλη Αδαμαντία
Παντινάκη Μαρία
Μυρτάκης Ιωάννης
Γιαννακάκη Μαρία
Δερεδάκης Μάρκος
Κοπανάκης Ευάγγελος
Από το 1980 μέχρι το 2000 υπηρέτησαν οι δάσκαλοι:
Κοπανάκης Ευάγγελος
Σπανουδάκη Αθηνά
Δερεδάκη Μαρία
Δερεδάκης Μάρκος
Ρουκουνάκης Γεώργιος
Βρυλάκη Πηνελόπη
Πατσακτσίδου Στυλιανή
Μαρινάκη Μαρία
Ανεσιάδης Χρήστος
Καρανάσιου Ιωάννα
Από το 2000 μέχρι σήμερα:
Κοπανάκης Ευάγγελος
| Καβούνης Χρυστόστομος | Αγγελάκη Κυριακή |
| Τζήμα Ουρανία | Σπυροπούλου Έλλη |
| Πολάκης Γεώργιος | Κιοσσές Ευάγγελος |
| Τζεκάκη Πολύμνια | Κατσαβουνίδου Αικατερίνη |
| Τσικουράκη Ειρήνη | Τσοχατζίδου Μαρία |
| Φραγκούλη Ευαγγελία | Ιωάννου Αγορίτσα |
| Ιωαννίδης Νικόλαος | Κονσολάκη Ειρήνη |
| Μάνος Κωνσταντίνος | Χουλιάρα Ελένη |
| Τσαπαλιώκας Αλέξανδρος | Τσατσαρώνη Μαρκέλλα |
| Φλωρής Ιωάννης | Σαββάκη Χρυσούλα |
| Ταταριώτη Αγορή | Βαλσαμάκη Παναγιώτα |
| Ασπρούλης Γεώργιος | Μπικάκης Μιχαήλ |
| Τζανιδάκης Εμμανουήλ | Λαμπρογιαννάκης Θεόφιλος |
| Φράγκος Παναγιώτης | Σταυρουλάκη Δέσποινα |
| Τερζής Πασχάλης | Λασκαρίδης Γεώργιος |
| Σκήπας Ιωάννης | Γεράσης Δημήτριος |
| Παντινάκης Ευάγγελος | Τσάκαλης Παναγιώτης |
| Αναστασιάδου Βασιλική | Βαρδάκη Αικατερίνη |
| Στύλου Γεωργία |