Κατά τον Ι, Χαχαριδάκη ‘’Μέλαμπες’’=Μέσα Λάμπη, δηλαδή το τελευταίο μέρος της Λάμπης. Κατά τον Γ. Χατζηδάκη ‘’ Μέλαμπες’’= Ημίλαππες . Απόγονοι των Λαππαίων που μετά την καταστροφή της πόλης τους ,αρχαίας Λάππας (σημερινή Αργυρούπολη) ήλθαν και εγκαταστάθηκαν στη Λάμπη (περιοχή Λαμπηνής) κάποιοι δε απ’αυτούς και στις Μ έλαμπες , που με τους παλαιότερους κατοίκους αποτέλεσαν το μεγαλύτερο οικισμό της Λάμπης, οπότε ‘’Μέλαμπες σημαίνει ‘’Εγώ ειμί η Λάμπη’’ συμπληρώνει ο Λαμπρινάκης. Για άλλους το όνομα βγαίνει από την λαμπρότητα του ήλιου, που κατά την ανατολή του τις πρώτες ακτίνες του απ’όλη την περιοχή ρίχνει στις Μέλαμπες . Πάντως κατά την Εταιρία Κρητικών Ιστορικών Μελετών είναι αρχαίο ελληνικό όνομα με αρχαϊκό χαραχτήρα.
Κάτω από τις Μέλαμπες στη θέση Κούροι , υπήρχε ναός της Ηλέκτρας και απ’αυτόν πήρε το όνομα του και ο ποταμός Ηλέκτρας . Σε άλλη περιοχή του χωριού ,στη θέση Αρμοκάστελλα βρέθηκαν λείψανα κτιρίων και δύο επιγραφές , γραμμένες σε πορόλιθο και σε δωρική γλώσσα . Ο χώρος που ανευρέθηκαν τα αντικείμενα ανακηρύχτηκε το 1967 αρχαιολογικός, γιατί εκεί βρίσκονται τα ερείπια της πόλης Κώριο .
Από τα παραπάνω συμπεραίνεται και η μακραίωνη ιστορία του χωριού , του οποίου ωστόσο η αρχαιότερη μνεία σε γραπτή πηγή γίνεται στον Φ.Μπαρότσι το 1577 και στην απογραφή του Καστροφύλακα το1583 αναφέρεται με 338 κατοίκους. Υπάρχουσες παραδόσεις οδηγούν στο συμπέρασμα ότι, εξ’αιτίας κουρσάρικων επιδρομών το χωριό αυξήθηκε σημαντικά με την μετακίνηση των κατοίκων των πέριξ οικισμών Παραδείσσι ‘Αγ. Στέφανος ,Αγ. Βασίλειος, ( Χλωρός) Γομαράς, Βρωμονερό κ.ά. .
Το 1648 με σουλτανικό φιρμάνι οι Μέλαμπες μαζί με τα χωριά Σπήλι , Μέρωνα ,Κρουσώνα έπρεπε να συντηρούν το τέμενος Σουλτάν Ιμπραχείμ στη Φορτέτσα του Ρεθύμνου.
Γενικά στην Τουρκοκρατία το χωριό βρέθηκε πολλές φορές στο επίκεντρο των επαναστάσεων και κινητοποιήσεων, όπως το 1822 με τη μάχη των Μελάμπων , το 1867 με την παραμονή των επαναστατικών ομάδων του Μ. Κόρακα ,Δημ Πετροπουλάκη και Π. Κορωναίου για 3 μήνες στις Μέλαμπες , πολλοί δε κάτοικοι του συμμετείχαν στα πολεμικά γεγονότα όχι μόνο τα τοπικά αλλά και τα ευρύτερα μέχρι το Ρέθυμνο, τα Σφακιά , το Αμάρι και τη Μεσαρά και ξεχώρησαν σε αυτοθυσία και ηρωισμό. Στην πρώτη Κρητική Πολιτεία υπήρξαν βουλευτές οι Μελαμπιανοί Στυλιανός και Στρατής Φωτάκης .
Το 1912 οργανώθηκε εθελοντικό στρατιωτικό σώμα με αρχηγό το βουλευτή Νικ. Τρουλλινό και πήρε μέρος στον αγώνα για την απελευθέρωση της Ηπείρου .
Στο έπος του 1940 συμμετείχαν πάνω από 100 Μελαμπιανοί, στα χρόνια δε της αντίστασης δημιούργησαν ισχυρή αντιστασιακή ομάδα με σημαντική τοπική και ευρύτερη δράση .
Στα τελευταία ωστόσο χρόνια που η αστυφιλία και η μετανάστευση αποδεκάτισαν τα ορεινά χωριά γενικά ,οι κάτοικοι του ,εις πείσμα των αλλαγών , των περιστάσεων και συνθηκών ζωής, αγωνίζονται να κρατήσουν μαζί με την ιστορία και τις αξιόλογες παραδόσεις του , την ίδια την ύπαρξη και την πρόοδο του.
Τσουρδαλάκης Αντώνης
Πρόεδρος Πολιτιστικού Συλλόγου Μελάμπων
Αντιδήμαρχος Δ. Λάμπης